ՄՏԱՀՈԳՈՒԹՅՈՒՆ Բարեփոխո՞ւմ, արդյոք

Վ. Սարոյանն իր հանճարի բարձունքից սարսափում էր միջակությունից, իսկ մենք` սովորական մահկանացուներս, հաճախ անտեսում ենք միջակություններին, ովքեր իրենց վրա տիտղոսներ ու տաղանդի աստղիկներ են մգդակում, ու դրանք կայծոռիկների պես ցոլում են այնքան ժամանակ, մինչև վրա է հասնում իսկական ԼՈՒՅՍԸ: Բնականաբար բոլոր միջակությունները, որպես կանոն, կայթատոն են կազմակերպում իրենց հոգի մաշեցնող բարդույթից ձերբազատվելու կապակցությամբ ու ներշնչված շողում են ոսկեդրամի պես, այնինչ իրականում «պղնձե փարայի» փայլ էլ չունեն: Հաստատ մենք էլ ենք մեղավոր, երբ ճառ վերնագրված զռզռոցը լսել ու ծափահարել ենք, զոհ ենք գնացել նրբանկատությանն ու կոռեկտությանը և թույլ ենք տվել, որ մեր միջակություններն իրենց պլպլացրած կառափները իմաստունի ծանրությամբ շարժեն... Ինչևէ. ժամանակն է փաստում, որ ջրափուչիկը երկար չի կարող սեթևեթել շրջապատին: ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Հենրիկ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԻ հետ մեր զրույցը թատրոն երևույթի և թատերարվեստի հիմնախնդիրների մասին է: - Պարոն Հովհաննիսյան, որպես թատրոնի տեսաբան կախտորոշե՞ք` թատրոնը ծերացե՞լ է: - Առհասարակ դժվարանում եմ թատրոնի մասին խոսել, որովհետև իմ խոսքը միշտ սխալ է հասկացվում: Մարդիկ վերագրում են իրենց անձին, իրենց թատրոնին կամ մեր թատրոնին առհասարակ: Ես, որպես թատրոնի պատմաբան և տեսաբան, թատրոնի մասին չեմ կարող խոսել կոնկրետ անձի, կոնկրետ թատրոնի շահերի հետ կապված: Ինձ համար կա թատրոն հարցն առհասարակ, ի՞նչ է դա, ի՞նչ պայմաններում է ծաղկում և ի՞նչ պայմաններում է հեռանում, մեռնում: Այստեղ ողբերգական ոչինչ չկա, և թող ոչ մեկը չվիրավորվի, ես չեմ կարող թատրոնին, թատրոնի պատմությանը վերաբերող իմ տեսակետները հարմարեցնել այսինչ կամ այնինչ անձին, այս կամ այն թատրոնի շահերին: Հիմա հարցնում եք` թատրոնը ծերացե՞լ է: Ես այս հարցին ուրիշ կերպ կպատասխանեմ` թատրոնի դարն է անցել, թատրոնը պատմականորեն հեռանում է որպես արվեստի տեսակ, որովհետև թատրոնն արվեստ լինելուց առաջ կառուցվածք է, հաստատություն է, հասարակական հաղորդակցման միջոց է… Եթե մեր իրականության մեջ բոլոր կառույցները քանդվում են, փոխվում են, ձևախեղվում են, հնանում և հեռանում են, ինչո՞ւ ենք կարծում, որ թատրոնը պետք է մնա կայուն: Մի ամբողջ համակարգ քանդվեց, աշխարհի մեկ վեցերորդը ձևափոխվեց և ոչ ոք դրանից չի վիրավորվում, բայց երբ ասում ենք` թատրոնն է պատմականորեն հեռանում կյանքից, սկսում են մարդիկ վիրավորվել, կարծես թե իրենց անձին, աշխատավարձին, պատվին կպան: Ես չեմ կարող այս տեսակետից դատել և այս է պատճառը, որ խուսափում եմ թատրոնի մասին խոսելուց: - Դուք այսօր ներկայացում դիտո՞ւմ եք: - Խնայում եմ առողջությունս. ես չեմ կարող երկու ժամ նստել և ֆալշ խաղ նայել: Ես թատրոնի մարդ չեմ, ես պատմաբան եմ, քան քննադատ: Իմ թատերախոսական հոդվածների թիվը հիսունի է հասնում, և այդ հիսունի մեջ ես ընդամենը յոթ բացասական ելույթ ունեմ: Ես ջանում եմ բացասական ելույթ չունենալ: Թատրոնն իմ մասնագիտութ յունն է տեսական առումով, այո°, կրթությունս դերասանական է, ես սիրել եմ թատրոնը պատանի հասակում, այսօր էլ այն կարծիքին եմ, որ թատրոնը պատանեկան սեր է և ամեն նորմալ մարդ ապրում է այդ սերը: Եթե չի ապրում այդ սերը` թատերասիրությունը, ուրեմն նրա հոգեկան աշխարհում պակասություն կա, բայց պատանեկան սերը միշտ չէ, որ հասնում է ամուսնության. մեծ մասամբ չի հասնում: - Իսկ ինչո՞ւ եք զբաղվում թատերագիտությամբ: - Դա սիրո հետ կապ չունի, ես թատերասեր չեմ, ես հետազոտող եմ: Ասենք, մարդը կարող է զբաղվել կարտոֆիլի սորտերի ուսումնասիրությամբ, դա նրա մասնագիտութ յունն է, բայց դա չի նշանակում, որ նա սեր է տածում կարտոֆիլի հանդեպ: Դրանք տարբեր բաներ են, և ինձ մարդիկ չեն հասկանում. որովհետև մարդիկ չգիտեն` ի՞նչ է հետազոտողի, ուսումնասիրողի վիճակը և ինչ է ստեղծագործողի վիճակը: Ստեղծագործողի մեջ ապրում է թատրոնը, իսկ հետազոտողի համար այլ է: Ուրիշ խնդիր, որ ուսումնասիրողը թատրոնը պետք է ներսից իմանա, բեմում եղած լինի, բայց դա չի նշանակում, թե ուսումնասիրողը պետք է թատերասեր լինի և այդ սիրուց ներշնչված արտահայտվի: - Երևի 21-րդ դարում մեզ այլ թատրոն է հարկավոր, ինչպես 19-րդ դարի վերջին- 20-րդ դարի սկզբին նոր թատերական սկզբունքներ հաստատվեցին: Իրենց ժամանակի հզոր դերասաններ, ասենք` Սիրանույշը կամ Սառա Բեռնարը գուցե չկարողանային հիացնել այսօրվա հանդիսատեսին… Հիմա թատրոնի նոր հայեցակարգ մշակելու խմորումներ չեն արդյո՞ք: - Հայեցակարգ չեմ ասի: Թատրոնն ինքը փոխվում է և մոտ կամ հեռավոր ապագայում կլինի մի արվեստ, որը գուցե թատրոն էլ չկոչվի և դա կփոխարինի թատրոնին, կամ գուցե թատրոն էլ կոչվի: Գործոնները շատ են, այստեղ դեր են կատարելու տեխնիկական հեղափոխությունները: Անտիկ թատրոնի դերասանը երբեք չէր կարող մտածել, որ մի օր Սոֆոկլեսի պիեսը կարող են խաղալ փակ շենքում, լուսային էֆեկտների տակ, դեմքերին ներկ քսած, ինչ-որ բացվող-փակվող վարագույր, մութ դահլիճ… պատկերացնել իսկ չէր կարող: 19-րդ դարի առաջին կեսում խաղացել են մոմի լույսով, հետո գազի լույսով: Էլեկտրական լույսն արդեն միանգամից հեղաշրջում կատարեց: Լույսը երկրորդական հանգամանք չեղավ` էսթետիկան փոխվեց, ընկալման հոգեբանությունը փոխվեց, թատրոնի նկարագիրը փոխվեց, ավելին` փոխվեց նաև թատերական համակարգի գրական անդրադարձը` դրամատուրգիան: Հիմա մենք տեխնիկական մեծ հեղաբեկումների ժամանակ ենք ապրում` բարձր տեխնոլոգիաներ և դա թատրոն է մտնելու: Տարիներ առաջ Չեխիայում «Լատերնա-Մակիգա («Մոգական լապտեր») այդպիսի անվամբ թատրոն առաջացավ… որտե՞ղ էր վերջանում կինոն, որտե՞ղ էր դերասանը բեմում, որտե՞ղ էր նրա կերպարն անդրադարձված` հանդիսատեսը շատ ժամանակ չէր կարող կողմնորոշվել: Հիմա հնարավորություններն այնպիսին են, որ կարող է դերասանի դեմքն էկրանի վրա մեծ երևալ, ուրեմն մոտ և հեռու նստելը նշանակություն չունի, միկրոֆոնը լուծում է ձայնի խնդիրը, նախկինում ձայնի խնդիր է եղել, օթյակները վերացել են, օթյակային թատրոն այլևս չկա, իսկ օթյակը ժառանգություն էր 17-18-րդ դարերից: Շատ բաներ են փոխվել ու տեխնիկական բեկումները շատ բան դեռ կփոխեն թատրոնում, կփոխեն նաև դրամատուրգիայի տիպը, կառաջանա մի թատրոն, կամ մի արվեստ թատրոնին փոխարինող` հասարակական հաղորդակցման հաստատություն, մի բան, որը մենք այսօր շատ աղոտ ենք պատկերացնում: Որոշակիորեն կարող եմ ասել, որ դա կլինի: Վերջապես ուշադրություն դարձնենք մեկ ուրիշ հանգամանքի վրա, որ մարդիկ չեն ուզում ընդունել, չնայած իրողությունների հետ պետք է հաշվի նստել` թատրոնը մտել է տները. հեռուստասերիալներում խաղում են թատրոնի դերասաններ և ոմանք այնտեղ շատ ավելի լավ են խաղում, հոգեբանորեն ճշմարիտ, քան իրենց թատրոններում: Մինչդեռ նրանց հետ հարցազրույց վարողներն այնպես են խոսում, կարծես թե ցածր, ստոր զբաղմունք է, իսկ դերասաններն էլ արդարանում են` «փողի համար»: Հարգելի դերասաննե°ր, խաղացեք կինոյում էլ, սերիալում էլ, ամեն տեղ էլ, միայն լավ խաղացեք: Չի կարելի ասել դերասանին` ինչո՞ւ եք սերիալում նկարվում, շատ լավ է անում: Ժամանակին թատրոն գնալու համար մարդը երեկոյան պետք է տանից դուրս գար: Հեռուստացույց չի եղել, կինոյի համար էլ դուրս էին գալիս: Այսօր հեռուստացույցը մարդուն տանն է պահում, քանի¯ ալիքներով փնտրում է իրեն հետաքրքրողը և դուրս չի գալիս. սա վիճակ է, սրա դեմ չեն պայքարում, սրա հետ հաշվի են նստում և դրանով էլ առաջացել են այս սերիալները: Ինձ ասում են` ինչո՞ւ եք հետաքրքրվում սերիալներով: Իսկ ինչո՞ւ չհետաքրքրվել, չխոսել և ինչո՞ւ այդքան արհամարհանքով նայել, երբ թատրոնը ենթարկվել է հեռուստատեսության առանձնահատկությանը: Փակե՞նք սրա ճանապարհը և ասենք` եկեք կառուցենք մեր պետական ակադեմիական թատրոնը, նշանակենք գեղարվեստական ղեկավար և գնանք ծափահարելու: Սա, թող ներեն ինձ. ընկերնե°ր, բարեկամնե°ր և թշնամինե°ր, քաղքենիական մոտեցում է: Այո°, պետական-ակադեմիական-նացիոնալ-ստացիոնար թատրոն պետք է ունենա ամեն մի ժողովուրդ, ամեն մի մայրաքաղաք: Երևանն էլ է ունեցել ու պետք է ունենա: Սրա մասին չէ խոսքը, սա արվեստի խնդիր չէ, սա մշակութային խնդիր է: Դերասանի արվեստն ունի իր օրինաչափությունը, իր ընթացքը, որը մեզ համար անկանխատեսելի է և ամենից անկանխատեսելին այս սերիալներն են, որ մտել են տները: Թատրոնը տուն է մտել, սա երևույթ է: Ի՞նչ անվանենք սա` սերիալ կանվանենք, թե թատրոն` բոլոր դեպքերում մի բան հստակ է. մարդիկ նայում են, ոմանք ամաչում են, որ ասեն` նայում են: Ամաչելու ոչինչ չկա: - Դուք նայո՞ւմ եք, պարոն Հովհաննիսյան: - Ես ճաշակ ունեմ, և գիտեմ` ինչ է բարձր արվեստը, շատ լավ գիտեմ, բայց ինչո՞ւ ենք նայում, պատճառ կա, եկեք պատճառը գտնենք: Ինչ-որ հետաքրքրություն կա՞, սա պետք է պարզենք և ոչ թե կանգնենք ու ասենք` վերջացրեք և այլն: Սերիալը թատրոնի երևույթ է, ապագայի թատրոնի նշաններից մեկը, իսկ ապագայի թատրոնը գուցե առհասարակ անցնի հեռուստաէկրանին, չգիտեմ: Հեռուստատեսությունը կինոյին սպանեց, կինոն թատրոնին չսպանեց, բայց հեռուստատեսությունը կինոյին էլ, թատրոնին էլ սպանեց… Մենք չենք կարող վերացնել հեռուստատեսությունը, չենք կարող, նա դեռ կատարելագործվում է: - Շատ լավ: Այսօր Հայաստանի, այսպես ասած, առանցքային երկու թատրոններ` Սունդուկյանի և Օպերային, չունեն գեղարվեստական ղեկավարներ: Ձեր դիտարկումը կբարձրաձայնե՞ք այս հարցի շուրջ: - Ժամանակին գեղ. ղեկավար հասկացությունը չկար, կար թատրոնի գլխավոր ռեժիսոր: Գլխավոր ռեժիսորի կարիք կա, անպայման կա: Գեղ. ղեկավարի այս պաշտամունքը նախապաշարում է, որն առաջացել է 1960-70-ական թթ.: Անպայման ուզում են թատրոնը կապել որևէ անձի հետ: Այդ անձը չկա, բայց կան անձինք, ովքեր կարող են լինել գլխավոր ռեժիսոր: Եթե գեղ. ղեկավարի անձը չկա, չպետք է հորինենք, եթե Ստանիսլավսկի չկա` ուրեմն չկա, եթե չկա Արմեն Գուլակյան, մենք չենք կարող Գուլակյան հորինել այսօր, բայց կարող ենք ցույց տալ մարդկանց, ովքեր կարող են լինել թատրոնի գլխավոր ռեժիսոր: - Ամեն դեպքում ավելի հարմար չէ՞, որ թատրոնի զուտ թատերական խնդիրներով զբաղվի մի մարդ, քան 15-20 հոգանոց խորհուրդը: - Խորհուրդը նոր բան չէ, դա եղել է նաև հնում և կոչվել է թատրոնական կոմիտե: 19-րդ դարի 70-80-ական թթ. Թիֆլիսում կար թատրոնական կոմիտե, երբ թատրոնը պետական չէր: Հիմա էլ թատրոնական կոմիտե կա, ասենք, Փարիզի Կոմեդի դե ֆրանսեզում: Գեղարվեստական խորհուրդ կանվանենք, թե կոմիտե` այդպիսի խումբ պետք է: Սա սխալ չէ: Սխալ կլիներ մեկ մարդու ձեռքը տալը, որ մեկ մարդ որոշի ամեն ինչը: Այդ մարդը պետք է բացառիկ անհատականություն լինի, մենք չունենք այսօր այդ անհատականությունը: Գլխավոր ռեժիսոր կունենանք, բայց պետք չէ նրանից կուռք սարքել, այս միստիկայից պետք է հրաժարվել: - Պարոն Հովհաննիսյան, Դուք ասացիք, որ անպայման պետք է գլխավոր ռեժիսոր: Իսկ ինչո՞ւ չօգնել գտնելու այդ ռեժիսորին: Մեր ունեցածներից ասենք Արմեն Էլբակյանը, Արմեն Խանդիկյանը կամ Արմեն Մազմանյանը. ոչ մեկին չառանձնացրի, պարզապես բոլորը Արմեններ էին: - Թաքնվա՞ծ է. եթե նա փախուստի մեջ է` հետաքննություն հայտարարենք: - Չէ, օգնել ոլորտի պատասխանատուներին: - Ես կոնկրետ անուն կարող եմ տալ և տվել եմ: - Խնդրեմ: - Հիմա. եթե այդ անունը տամ, մեր զրույցը կդառնա շատ ինտրիգային: Անունը ես տվել եմ Մշակույթի նախարարությունում, ավելին. վարչապետը մտահոգված է հարցով և ես այդ անունը երկու անգամ էլ նրա մոտ եմ տվել: Հիմա չեմ ասի, որպեսզի քաղքենական խոսակցություն չծավալվի: - Խնդիր չկա: Պարոն Հովհաննիսյա°ն, մեր զրույցը ուզում եմ ավարտենք տեսաբանին ուղղված հարցով: Այսօր Գ. Սունդուկյանի անվան պետական ակադեմիական թատրոնում բեմադրվում է Ֆ. Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը: Սա կարո՞ղ է բեմական լինել, երբ դրամատուրգների պիեսները շատ ժամանակ բեմական չեն լինում, «ընթերցելու» համար են: - Գիտեք, ես առհասարակ ոչ բեմի համար գրված գործերի բեմադրությանն այնքան էլ կողմնակից չեմ, մանավանդ մեծ ծավալի, մոնումենտալ վեպերի բեմադրությանը: Մի հեղինակ կա համաշխարհային գրականության մեջ, որ շատ լավ է բեմականացվում. դա Դոստոևսկին է: Նրա ստեղծագործություններում սուր դրամատիզմ և դրամատիկական ահավոր վիճակներ կան: Ի վերջո նայած ով կանի, ինչպես կանի, չի կարելի նախապես վճիռներ կայացնել, բայց սկզբունքի տեսակետից ես կողմ եմ բեմի վրա գրված գործերի բեմադրությանը: «Մուսա լեռան քառասուն օրը» հնարավոր է, որ ստացվի, ոչինչ չի կարելի բացառել, դարձյալ կրկնեմ` նման դեպքերում ռեժիսորից շատ բան է կախված: - Շատ շնորհակալություն հետաքրքիր զրույցի համար: Սիրելի ընթերցողնե°ր, այս թեման դեռ առաջիկայում մեր ուշադրության կենտրոնում կլինի և մենք կշարունակենք զրուցել տեսաբանների ու արվեստագետների հետ: Ի վերջո բազմակարծությունից է ծնվում ճշմարտամոտ տարբերակը: Թատրոնին գուցե պետք չէ գեղ. ղեկավար կամ Հենրիկ Հովհանննիսյանի առաջարկած գլխավոր ռեժիսորը, հարցը դեռ կքննարկենք, չնայած մենք վստահ ենք, որ պետք է և անհրաժեշտություն է: