Սեփական պատմությունը նորովի գնահատելու ժամանակը
Այսօր ապրիլի 24-ն է. 97-րդ անգամ Հայոց մեծ եղեռնի անմեղ զոհերի ոգեկոչման օրը: Սակայն արդյո՞ք միայն սուգով ու անամոք ցավով պետք է հիշենք մարդու կերպարանքով բորենիներին զոհ գնացած մեր նախնիներին, թե՞ պատմությունից դասեր առնելու, մեր պատմությունը վերագնահատելու ժամանակն է արդեն: Այս մասին է զրույցը Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ, ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրեն, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, թուրքագետ Ռուբեն ՍԱՖՐԱՍՏՅԱՆԻ հետ:
- Մենք գրեթե 100 տարի աշխարհով մեկ ընկել ենք դռնեդուռ ու պահանջում, խնդրում ենք, որ ճանաչեն մեր ազգի ցեղասպանության փաստը: Աշխարհի մի մասը ճանաչել ու դատապարտել է այն իրագործողներին` իհարկե չմոռանալով դա ծառայեցնել իրենց շահերին: Ի՞նչ եք կարծում, շատ չե՞նք մեր խնդիրները ծառայեցնում այլոց շահերին:
- Իմ կարծիքով, մենք պետք է հետևյալ հիմնական դրույթների վրա հիմնվենք: Առաջինն այն է, որ Հայոց ցեղասպանությունը ծանրագույն հանցագործություն է մարդկության դեմ: Եվ երկրորդ` աշխարհի տարբեր ատյաններից պահանջելով ճանաչել և դատապարտել Հայոց ցեղասպանությունը, մենք ոչ միայն վերականգնում ենք պատմական արդարութ յունը, այլև նպաստում, որ ճանաչելով և դատապարտելով այդ հրեշավոր հանցագործությունը, մարդկությունն ավելի աչալուրջ լինի, որպեսզի ապագայում նման հանցագործութ յունները չկրկնվեն: Այնպես որ, մենք երկու խնդիր ենք լուծում:
- Բայց գիտենք` պետություններն ավելի շատ առաջնորդվում են սեփական շահով, քան համամարդկային արժեքների պաշտպանությամբ:
- Իհարկե, պետություններն առաջին հերթին իրենց քաղաքական շահն ու նպատակներն են հետապնդում: Դրա վառ օրինակը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներն է: Այդ պետության և´ քաղաքական, և´ գիտական վերնախավը հիմնականում ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը: Նաև ներկայիս նախագահը, փոխնախագահը, պետքարտուղարը, Կենտրոնական հետախուզական վարչության պետը (Լեո Պալետան` սենատոր եղած ժամանակ) ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը, բայց երբ պետական պաշտոն են ստանում, մոռանում են այդ մասին իրենց խոստումները:
- Այդ համատեքստում չեմ կարող չհիշել ԱՄՆ Կոնգրեսի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նիստը, երբ քննարկվում էր Հայկական բանաձևը` Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու և դատապարտելու մասին: Այդ նիստում որևէ մեկը չժխտեց Ցեղասպանության փաստը: Միայն հարցադրվում էր, թե ճանաչումը որքանո՞վ է համապատաս խանում իրենց պետական, ազգային շահերին:
- Այո, ճիշտ եք նշում: Եթե Ամերիկայի նման երկիրը, որը հռչակում է, թե ինքը համամարդկային շահերի ու արժեքների, արդարության պաշտպան է, բայց միևնույն ժամանակ ելնում է իր կարճաժամկետ շահերից` Թուրքիայից ակնկալիքներ ունենալով. կապված աշխարհաքաղաքական իրադրության հետ` Մերձավոր Արևելքում, Սիրիայում, Իրանի հետ հարաբերություններում: Այսպիսով, մոռանում է այն կերպարի մասին, որով ցանկանում է ներկայանալ աշխարհին: Իսկ դրանով առաջին հերթին վնասում է ինքն իրեն: Եվ ես համոզված եմ, որ Միացյալ Նահանգները վերջ ի վերջո կճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը: Օբաման կամ մի ուրիշ լիդեր կհասկանան, որ իրենց երկարաժամկետ շահն է պահանջում, որպեսզի իրենք ճանաչեն ու դատապարտեն Հայոց ցեղասպանությունը: Մենք տեսնում ենք, որ մարդկությունը հետզհետե ավելի խորն է ըմբռնում ցեղասպանությունների էությունը և հասկանում է, որ կատարված փաստը ճանաչելով` ավելի են նպաստում և´ իրենց երկրի հեղինակությանը, և´ ընդհանրապես համամարդկային խնդիրների լուծմանը: Մի հանգամանք էլ կա, որ Թուրքիան փորձում է օգտագործել, բայց չի հաջողում: Ամեն անգամ, երբ որևիցե երկրում հասունանում է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը, Թուրքիան գործադրում է իր քարոզչական մեքենայի, ֆինանսական, տնտեսական ողջ հզորությունը. սկսում է քաղաքական ճնշումներ գործադրել, վախեցնել Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելուն հակված ուժերին, սպառնում է, որ այդ երկրների հետ տնտեսական հարաբերություններին վնաս կհասցվի և այլն: Բայց նաև տեսնում ենք, որ այդ երկրներին վնասելու Թուրքիայի հնարավորությունները սահմանափակ են: Ֆրանսիայի օրինակը. 2000, 2001 թթ., երբ սենատը և խորհրդարանն ընդունում էին Հայոց ցեղասպանության մասին բանաձև, Թուրքիան Ֆրանսիայի հանդեպ պատժամիջոցներ իսկապես կիրառեց, բայց մի քանի ամիս հետո գրեթե բոլորից հրաժարվեց, որովհետև առաջին հերթին ինքն էր վնասվում: Կարծում եմ, որ Հայաստանը պետք է իր քաղաքական օրակարգում պահպանի Ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը: Նաև կարծում եմ` մենք պետք է պատրաստվենք անցնելու հաջորդ փուլին` ոչ միայն ճանաչում, դատապարտում, այլ նաև պետք է մտածենք հատուցում ստանալու մասին:
- Չեմ կարող չնշել, որ ի տարբերություն Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի, աշխարհը գրեթե առանց վարանելու և միանգամից ճանաչեց Հոլոքոստը: Ճանաչելն արդարացի էր, բայց ինչ-որ առումով արդյո՞ք արհամարհանք չէ հայ ժողովրդի հանդեպ: Այդպիսով արդյո՞ք մեզ երկրորդ` ստորին կարգի մարդ չեն համարում:
- Շատ տեղին հարց է: Այստեղ կա նաև կոնկրետ պատճառ: Հրեաների ցեղասպանությունն առաջիններից ճանաչեց և դատապարտեց հետնացիստական Գերմանիան: Իսկ Թուրքիան իրեն նույնացնում է Օսմանյան կայսրության հետ, որտեղ տեղի է ունեցել ցեղասպանությունը, և շարունակում է պնդել, թե նման բան չի եղել: Բայց մենք տեսնում ենք, որ պայքարելով ճանաչման դեմ, Թուրքիան այնուամենայնիվ չի կարողանում հաջողության հասնել: Այսինքն, այն երկիրը, որի նախորդ ռեժիմն իրականացրել է ցեղասպանությունը, եթե ճանաչում է ցեղասպանության փաստը, դա հեշտացնում է գործընթացը: Իսկ չճանաչելն արդեն դժվարացնում է:
- Անդրադառնանք նաև մեր կարևոր ռազմավարական գործընկերոջը: Ռուսաստանը ճանաչել է Ցեղասպանությունը, բայց ոչ օրենսդրորեն, որովհետև այդ մասին օրենք ընդունելն արդեն որոշակի կոնկրետ գործողություններ է ենթադրում:
- Այո, 2005-ին Դուման ճանաչեց Ցեղասպանությունը: Մենք հաճախ մոռանում ենք, որ դա միակ խորհրդարանի կողմից ընդունված բանաձևն է Հայոց ցեղասպանության մասին, որտեղ հիշատակվում է Արևմտյան Հայաստանը: Ցեղասպանությունը ճանաչած մնացած բոլոր երկրներում Արևմտյան Հայաստան ձևակերպում չկա: Իսկ Արևմտյան Հայաստանի հիշատակման հանգամանքը շատ կարևոր է:
- Բայց Արևմտյան և Արևելյան Հայաստան շեշտադրում անելով` կարծես օրինականացվում է Հայաստանը երկու մասի բաժանելը:
- Ոչ: Խնդիրն այն է, որ որոշ երկրներում ճանաչում են Հայոց ցեղասպանությունը, իսկ Դումայի փաստաթղթում նշվում է այն ցեղասպանությունը, որն իրականացվեց Արևմտյան Հայաստանում: Սա մեզ հնարավորություն է տալիս ավելի հեշտությամբ հաջորդ` հատուցման փուլին անցնելու, որտեղ խոսքն արդեն Արևմտյան Հայաստանի` հայ ժողովրդի բնօրրանի մի զգալի հատվածի մասին է, որտեղից Ցեղասպանության հետևանքով վերացվել է հայ ժողովուրդը: Այսինքն, սա ցեղասպանության ճանաչումից հետո երկրորդ` հատուցման, պահանջատիրության փուլն սկսելն է հեշտացնում: Եվ Թուրքերը սրանից շատ են վախենում: Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանի կողմից ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող օրենքի ընդունմանը, կարծում եմ` ՌԴ-ում ապրող հայե´րը պետք է այդ հարցը բարձրացնեն, Հայաստանը պետք է այդ խնդիրը բարձրացնի: Ինքս Մոսկվայում` ՌԴ ռազմավարական հետազոտությունների ինստիտուտում« Թուրքիային նվիրված կլոր սեղանի ընթացքում առաջադրեցի այդ հարցը, ԶԼՄ-ներն էլ տարածեցին առաջարկս: Ասեմ, որ Ռուսաստանում բացասական արձագանք չկա: Այսինքն, այստեղ աշխատելու դաշտ կա:
- Իսկ Ղարաբաղյան խնդրի գոյությունը մի՞թե նույնպես ցեղասպանության հետևանք չէ:
- Այո, Ղարաբաղյան խնդիրն այն ցեղասպանական գործընթացի շարունակությունն է, որ սկսած 19-րդ դարի վերջերից սկսեցին հայ ժողովրդի դեմ կիրառվել: Փաստորեն, քեմալականների ջանքերով է, որ ստեղծվեց Ղարաբաղի խնդիրը` որպես այդպիսին:
- Եվ որպես վերջաբան. ժամանակը չէ՞, որ մենք օրինակ վերցնենք հենց մեր ոչ հեռավոր անցյալից և մեր կորուստներն անվերջ ողբալու փոխարեն, վերջապես գոնե փորձենք մեջքներս ուղղել...
- Շատ լավ հարց եք առաջադրում: Ինքս ցանկանում էի անդրադառնալ դրան: Ես Հայաստանում հավանաբար առաջինն եմ, որ սկսեցի համալսարանում ցեղասպանության դասընթաց դասավանդել` դեռևս 80-ականների սկզբներից: Երիտասարդության հետ շատ եմ զրուցում այդ հարցի շուրջ: Եվ միշտ հորդորում եմ, որ նրանք այս խնդիրն ընկալեն ոչ միայն որպես կորուստների ահռելի ցավ, այլ նաև ընկալեն, որ պայքարելով Ցեղասպանության ճանաչման համար, մենք պայքարում ենք մարդկության ապագայի համար: Սա միայն կորուստ ու ցավ չի, սա նաև հնարավորություն է, որպեսզի հայությունն ու Հայաստանն աշխարհում իրենց հաստատուն տեղն ունենան: Եվ երիտասարդներին կոչ եմ անում, որպեսզի չընկալեն այնպես, թե մենք թույլ գտնվեցինք, և մեզ կոտորեցին: Մենք նաև կռվել ու դիմադրել ենք, ուղղակի կազմակերպված դիմադրությունը քիչ է եղել: Մենք և երիտասարդ սերունդն արդեն ուրիշ աչքերով պետք է նայենք:
- Այսինքն, մեր պատմությանը նորովի գնահատելով` նոր հայացք նետենք մեր անցյալին:
- Իհարկե´:
