ՏԱՐԱՆՑԻԿ ՀԱՆԳՐՎԱՆ

Չգրված վեպի գրառումներ

Ի˜նչ ­կա զար­մա­նա­լու: Հի­մա ար­տերկ­րի սփյուռ­քում   չգրված  ան­թիվ վե­պեր կան, ո­րոնք պի­տի կոր­չեն, ան­հետ վե­րա­նան, ո­րով­հետև  մեկ ու կես մի­լիոն վեպ գրել հնա­րա­վոր չէ: Ե­թե ան­գամ գրվի, աշ­խար­հը չի կա­րո­ղա­նա կար­դալ. կգժվի:

ԱՅՍ անգամ էլ բան դուրս չեկավ: Այս անգամ էլ« ընդ որում արդեն քանիերորդ անգամ« Երևան-Փարիզ ինքնաթիռում ինքս ինձ համոզում, անգամ հավատացնում էի« որ Ֆրանսիայում մոռանալու եմ իմ հայ լինելը« գոնե շատ կարճ ժամանակ անելու եմ այն« ինչ աշխարհի բոլոր երկրների զբոսաշրջիկներն են անում®

Ի՞նչ է անում ճապոնացին, ամերիկացին, հույնը, թուրքը, երբ Փարիզ է հասնում: Առավոտ վաղ զարթնում, նախաճաշում է, որ գնա Ելիսեյան դաշտեր, Լուվր, Վերսալ: Ես առավոտ շուտ զարթնում, նախաճաշում ու գնում եմ Մոնմարանսիի պատսպարան: Ոտքերս իրենք իրենց են տանում: Հայկական այս հաստատությունը ձեր տեսած կամ պատկերացրած ծերանոցների հետ ոչ մի ընդհանրություն չունի. կեցությունը ֆրանսիական ամենաշքեղ հյուրանոցներից էլ թանկ արժի, քանի որ յուրաքանչյուր պատսպարյալի առանձին դայակ, բուժակ, ցերեկային ու գիշերային հիվանդապահուհի է սպասարկում: Գթության քույրերին ու մայրապետներին չհաշված: Ֆրանսիայի այն հայ ծերունիները, ովքեր զգում են, որ արդեն դժվարությամբ են իրենց հոգսերը հոգում, խնամակալի կարիք ունեն, շարժական, անշարժ գույքը վաճառում, գումարով ապավինում են այս հաստատությանը: Որ հեշտ ավարտեն իրենց կյանքը: Նրանցից շատերը զավակներ, անգամ թոռներ ունեն, բայց զավակներն` արդեն կիսով չափ, թոռներն` ամբողջովին ֆրանսիացիներ են: Մինչդեռ այստեղ ոչ միայն ապահովում են իրենց ծերությունը, այլև պահպանում են Արևմտահայաստանի այն հիշատակները, որոնք Ցեղասպանության ալեբախություններից փրկել, այս ափերն են հասցրել:

Դրա համար Փարիզ հասնելուս պես նախ և առաջ Մոնմարանսի եմ գնում ու դեռևս մերձքաղաքային ճեպընթացում տագնապում եմ: Ամեն այցելությանս ծանոթ ծերունիներ են մահացած լինում, ու նրանց հետ մահանում է Արևմտահայաստանի մի նշխարքը, մասունքը:

ՊԱՏՍՊԱՐԱՆՈՒՄ տիվանդորր է: Ծերունիները գավազանների, միմյանց թևի հենվելով, մանրաքայլ հավաքվում են ապակեպատ պատշգամբում, որը միաժամանակ ձմեռային այգի է: Նորահնար թափանցիկ նյութերը դեկտեմբերյան ցուրտը պատնեշում և արևի ջերմությունը ներս են թողնում, որ պատշգամբում փթթեն մերձարևադարձային տնկիները, ծաղիկները ծաղկեն ու բուրեն, վաթսուն-յոթանասուն հայ ծերունի երկրային երանությունը վայելի:

Պարզվում է` իմ տագնապները զուր չէին:

Տիկին Իսկուհին մահացել է:

Ինձ տեսնելիս` նա անպայման տանում էր մի կողմ, խորշոմած մատներով շոյում էր ձեռքերս ու աղերսագին թաքուն շշնջում.

- Պարոն, Կարին երթալու համար ո՞ր շոգեկառքը առնեմ:

- Ինչո՞ւ եք ուզում Կարին գնալ,- հարցնում էի:

Ամեն անգամ ուզում էր պատմել ու ամեն անգամ էլ չէր կարողանում, փղձկում էր: Վերջին այցելությանս գրեթե ուշագնաց եղավ, հիվանդապահուհին վրա հասավ, սրսկեց, ձեռնասայլակով սենյակը տարավ: Դեռ ինձ էլ հանդիմանեց.

- Ի՞նչ եք ուզում դարն ապրած պառավներից: Թողեք հանգիստ մեռնեն:

Կիլիկիացի Աբգար հայրիկն էլ չկա:

Նա նկարագրում էր Միջերկրականի ափին, Վանք գյուղի մոտ տարածված նորաշխարհի իրենց այգիները և ուզում էր նոտար բերեմ, որ պապենական կալվածներն ինձ կտակի: Ուրիշ ժառանգ չուներ:

Չկա նաև տիար Արփիարը:

Չմշկածագի նախկին կրթական մշակն ու բեմասացը խնդրել էր, որ տապանաքարին անպայման գրեն իր որտեղացի լինելը, որպեսզի, երբ Արևմտահայաստանն ազատագրվի, ոսկորները հանեն, տանեն ընտանեկան դամբարանում հողին հանձնեն…

Չգիտեմ, մեռելաթաղները նրա վերջին փափագը կատարեցի՞ն:

Ոչ ոք ինձ չի հարցնում` ե՞րբ եկար, ինչպե՞ս եկար: Բոլորին նույնն է հետաքրքրում.

-Հայաստանէն ի՞նչ լուր: Մեզի համար նպաստավոր նորութիւն մը կա՞յ:

Չեմ հասցնում պատասխանել: Ավելի ճիշտ` արդարանալ:

Աշնանային արևի ջերմությունից ընդարմացող ու մրափող ծերունիները անհանգիստ շարժվում« իրար բոթբթելով« դժգոհ ճռճռացնում են բազկաթոռները:

- Նիկողոսը կու գայ, Նիկողոսը եկաւ…

- Թյո´ւ, նորէն աղտոտ բերանը պիտի բանայ:

- Գարշահոտութիւն տարածէ:

Նիկողոս ախպարը (ո´չ «Տժվժիկի») ընդհանուր, օդում բարևելով, մոտենում է: Գրեթե չի տեսնում: Ակնոցի ապակին ոսպնյակի խոշորացույցի է նման, շոշափելով ազատ բազկաթոռ է գտնում և դեմքը դեմքիս մոտեցնելով, հարցնում.

- Բարեկամ, քեզ առաջին անգամ կը տեսնամ (հազար անգամ տեսել է), կարծեմ մեր հանգստարանը նոր եկած ես: Բնիկ ուրկէ՞ ես, տեղահանութեանը ո՞ւր էիր, քանի՞ տարեկան էիր:

- Տեղահանությանը ծնված չէի,- կարճ եմ կտրում, որովհետև գիտեմ, թե ինչ է մտադիր պատմել:

- Ծնուած էիր-ծնուած չէիր` կարևոր չէ. դուն հարցիս պատասխանէ, թուրքին լաւը կա՞յ, կ´ըլլա՞յ…

- Սկսա˜ւ…

Դժվարությամբ տեղավորված ծերունիները քրթմնջալով վեր են կենում, ցրվում, իսկ Նիկողոս ախպարը չնկատելով, որ ձմեռային այգում երկուսով ենք մնացել, բառերը դեմքիս արտաշնչելով« իր հարցին ինքն է պատասխանում.

- Չէ, չի կայ, չ´ըլլար, մտիկ ըրէ պատմութիւնս ու համոզուէ: Աքսորի ճամփան ես« մայրս, ինծմէ պզտիկ քոյրս քարավանէն ետ մնացած« Ամանոսի լեռները ապաստանած էինք: Գիտէինք գլուխնուս գալիքը: Վայրի խոտաճարակներու պէս ցորեկները քարանձաւները կը պահուտէինք, գիշերները կարածէինք: Այնչափ արմտիք կերանք, որ փորերնիս ուռեցաւ« հիւանդացանք: Այդ վիճակով ալ թուրք գիւղացի մը մեզի գտաւ, չի մեռցուց, տունը տարաւ: Մենք ալ զարմացանք` գութ ունեցող թուրք կ´ըլլա՞յ…

Նիկողոս ախպարի ցերեկային հիվանդապահուհին` գիրգ մարմնագծերով ջահել մի նեգրուհի, սուրճ է բերում, կանգնում, հետևում է մեր խոսակցությանը, որից ոչինչ չի հասկանում:

- Կ´ըլլայ կարծեցինք: Թուրքը, իրեն երէք կիները մեզի կերցուցին, խմցուցին, գոմին անկիւնը խսիր ալ փռեցին, որ վրան պառկինք: Փառք կուտանք Աստծուն, բայց դեռ չենք հաւատար, նպատակնին ի՞նչ է« չենք հասկնար: Լոյսը բացուելուն մօտ մայրս պարտեզին ծայրի պէտքարանը գնաց եւ շուտ մը ետ եկաւ®

Նիկողոս ախպարը շոշափելով գտնում, պինդ բռնում է սուրճի բաժակը, բայց խմել չի կարողանում: Պատմության այդ մասին հասնելիս այսքան տարի անց էլ ձեռքերը դողում են:

- Մայրս շուտ մը ետ եկաւ, ըսաւ` ամա˜ն տղաս, փոսին մէջը գլուխներ կային, չկրցի գործս լմնցնել:

- «Հայու ըլլալու են», վախցաւ քոյրս: Ան արդէն ամէն բանէ կը վախնար: Ի˜նչ կ´ըրնայինք ընել« ահուդողով սպասեցինք մինչեւ նորէն գիշեր եղաւ« տանտերերը քնացան, գամփռներուն ձայները կտրեցան: Կեռ փայտով չորս գլուխներն ալ հանեցինք` դանակով մորթած, ճակատներուն խաչ խարանած էին: Հասկցանք հայերու ըլլալը:

Կերպով մը լուացինք, չուլի մեջ փաթթելով թաղեցինք, փախանք: Ճամփան իմացանք, որ մեր տանտերը հոճային երդում տուէր է« որ պէտքարանը հայի գլուխ պիտի լեցնէ, ամեն օր վրան քաքնէ-շռէ: Հասկցա՞ր, թէ ինչու տուն տարած էր, մեզի ի՞նչ պիտի ըներ:

Հիվանդապահուհին Նիկողոս ախպարի վայրկենական դադարից օգտվելով, կռանում, հիշեցնում է, որ սրսկման ժամն է: Մենք երկու կողմից թևանցուկ նրան տանում ենք սենյակ, նեգրուհին ներարկիչները լցնում, միաժամանակ երգեցիկ ֆրանսերենով հարցնում է

- Խենթուկս ի՞նչ էր պատմում:

- Ո՞վ է ասել, որ նա խենթ է,- ընդդիմանում եմ ես:

- Եթե խենթ չէ, ուրեմն մոլագար է,- նահանջում է հիվանդապահուհին,- չեմ հասկանում` ինչո՞ւ, դողում է իր պառաված գլխի համար, կարծում է, թե ինչ-որ մեկն ուզում է պոկել-տանել:

-Ձեզ խանգարո՞ւմ է:

-Բա ի՞նչ է անում: Գիշերը մի քանի անգամ վեր է կենում, երկու ձեռքով գլուխը շոշափում: Մինչև չի համոզվում, որ տեղն է, քունը չի շարունակում:

Ծերունու կապտած« ջղաձգված երակները դեղաբաժինը ոչ թե ընդունում« պապակած ըմպում են:

- Մի անգամ էլ«- նեգրուհին լռում է, չգիտի` ասի՞, թե՞ չասի,- մտավ զուգարան, երկար ժամանակ դուրս չեկավ: Վախեցա, դուռը բացեցի, տեսնեմ, զուգարանակոնքի հախճասալին է նայում: Հարցրի` ինչ է որոնում, չասաց:

Հիվանդապահուհին սպասում է, որ ծիծաղեմ, գոնե ժպտամ ու շատ է զարմանում, երբ ամենայն լրջությամբ հարցնում եմ.

- Ներեցեք, դուք որտեղացի՞ եք:

- Ֆրանսիայի քաղաքացի եմ, հպատակություն ունեմ,- առանց այն էլ փարթամ կուրծքը ավելի է ցցում նա.- ինքնության վկայագիրս կարող եմ ցույց տալ:

- Պետք չի« ուզում էի պարզապես ձեր ազգությունն իմանալ:

Նա թոթվում է ուսերը.

- Ի˜նչ իմանամ: Մի՞թե կարևոր է: Այնքանը գիտեմ, որ ծնողներս արևմտյան Աֆրիկայից են: Բայց տարբեր երկրներից:

Էլ ի՞նչ ասեմ` ձեռքը բռնում եմ, որ չնեղանա, Նիկողոս ախպարի նկատմամբ այդպես հոգատար մնա:

Նա թերևս երջանիկ է, որ իր ազգությունը չգիտի, բայց ես ազնիվ խոսք, նրան չեմ նախանձում:

ԻՄ ֆրանսերենի դասախոսը թոշակի անցնելուն պես արտասահման արտագաղթեց: Դասախոս քիչ եմ ասում` ավարտելուց հետո մենք մտերմացել, բարեկամներ էինք դարձել: Մինչև Մոսկվա նրան ուղեկցեցի, հրաժեշտի պահին, քանի որ դեռևս հասցե չուներ, խոստացավ առաջինն ինքը գրել: Ու իսկապես` գրեց: Նախ Լիբանանից ու Սիրիայից, հետո Եգիպտոսից, Բրազիլիայից, Արգենտինայից, Միացյալ Նահանգներից ու Կանադայից: Նույնիսկ չէի հասցնում պատասխանել, որովհետև ոչ միայն հասցեն, երկրներն էլ էր անընդհատ փոխում: Ես ճամփորդական վեպի հետաքրքրությամբ կարդում էի նրա նամակներն ու այլևս չէի վիրավորվում` Հայաստանը, չեմ թաքցնում, հենց թեկուզ ինձ լքելու համար: Պարզվում է, իմ դասախոսը անհամբեր թոշակի անցնելուն է սպասել, որ երկրե-երկիր շրջի, հարազատներին որոնի: Նա չի հավատացել, որ ոչ մի Աջապահյան չի փրկվել, որ Երզնկայի ամենաբազմանդամ գերդաստանն իսպառ բնաջնջվել է:

Վերջում չգիտեմ` հույսը կորցրել էր, թե՞ չէ, բայց մեկընդմիշտ հաստատվել էր Փարիզում, Բուլոնյան անտառին հարող, ինչպես մենք ենք Հայաստանում անվանում` էլիտար (ընտրախավային) շենքում: Ֆրանսիայում հատուկ միայնակների համար «ամուրիի» կոչվող բնակարաններ կան, որոնք ընդարձակ չեն, բայց բոլոր հարմարություններն ունեն:

Ահա այդ հարկաբաժնում ինձ ընդունեց դասախոսս ու չնայած հույժ հարմարավետ պայմաններին, պատուհանից երևացող անտառային թավշականչ հեռապատկերին, անտրամադիր թվաց: Խոսում էինք դեսից- դենից, տարիներով իրար չտեսնելուց հետո զրույցի թեմա չէինք գտնում:

Մեկ էլ ընդհատեց ինձ ու ասաց.

- Գիտե՞ս, այսօր մեռելոց է:

- Չգիտեի: Որտեղի՞ց պիտի իմանայի:

- Ասում եմ` գերեզմանոց գնանք:

- Ո՞ւմ գերեզմանը:

- Ինչո՞վ է կարևոր:

Դասախոսս` ընկեր Աջապահյանը, ներողություն, արդեն պարոն Աջապահյանը, տեղը երևի գիտի, առաջ է ընկնում, ու մենք անցնում ենք սրճարանների, ըմպարանների, զվարճատների կողքով, կանգ ենք առնում ֆրանսիական գերեզմանոցի դարպասների առջև: Նա մուտքի մոտի «Վշտի սգակցում» (այդպես է գրված ցուցանակին) խանութից ծաղիկ, խունկ, մոմ է գնում, և մտնում ենք ներս: Առաջին անգամ եմ ֆրանսիական գերեզմանոցում լինում: Չէ´, ճչացող ճոխություն չկա, ինձ չի ճնշում: Բայց թախծապարար նրբաճաշակությունը, բարետեսությունն ու հատկապես ծաղկի առատությունը այնքան առինքնող է, որ հավատում եմ` այստեղի հանգուցյալների հոգիները միայն երկինք են համբառնում:

Դասախոսիս համար այս ամենը սովորական է` համարակալած ծառուղիներով արագ-արագ քայլում, ինչ-որ մեկի գերեզմանն է որոնում: Ո՞ւմ` չգիտեմ, չի ասում:

Վերջապես ժանիքի նման արմատները դուրս ցցած կաղնու տակ լքված տապանաքար է նկատում: Այնքան հին է, որ մի կողմը փոս է ընկել, մացառապատվել է, հանգուցյալի անուն-ազգանունն անգամ չի երևում: Երևի տարիներով ոչ ոք չի այցելել: Դասախոսս թևքերը քշտում, կռանում, պոկոտում է փուշ ու տատասկը, ձյունաճերմակ թաշկինակ հանում, ոռոգման ջրով թրջում, տապանաքարի փոշին սրբում է: Նկատելով, որ անակնկալի եկած, զարմացած իրեն եմ նայում, դժգոհում է.

-Ինչո՞ւ չես օգնում:

Մենք ամառվա այդ տապին ժամերով չարչարվում, գերեզմանը տեսքի ենք բերում, սգածաղիկներով զարդարում, մոմ ենք վառում, խունկ ծխում: Ծառուղով անցնող կաթոլիկ քահանան, տեսնելով, թե ինչպիսի հոգածությամբ ենք այդ ամենն անում, կանգնում, հարցնում է.

-Հոգեհանգստի կարգ կատարել ուզո՞ւմ եք:

-Իհարկե´ ուզում ենք,- հրավիրում է դասախոսս:

Նա մոտենում, հանում է աղոթագիրքը:

-Ո՞ւմ հոգու հանգստության համար է,- կռանում է, որ սգածաղիկների արանքից տապանաքարին փորագրված անուն-ազգանունը կարդա:

-Այստեղ հուղարկավորվածի համար չէ,- զգուշացնում է դասախոսս:

-Հապա ո՞ւմ համար է,- քահանան տարակուսած մեզ է նայում:

Ընկեր կամ պարոն Աջապահյանը գրպանից հանում, վաթսունութ հոգիանոց ցուցակ է մեկնում:

-Ես այս բոլոր անունները պիտի կարդա՞մ,- հետ-հետ է քաշվում կաթոլիկ քահանան:

Նա առանց էլ այն էլ, զգացվում է` մեզնից գլուխ չի հանում:

-Խնդրում եմ,- համառում է դասախոսս,- նրանցից ոչ մեկը գերեզման չունի, եթե անգամ ունի, ոչ ոք չի այցելում, հոգեհանգստյան կարգ չի պատվիրում…

«Աղաչեմ եւ խնդրեմ ի Քէն, ո´վ բազմագութ Աստուած…յիշեսցես յողորմութիւն Քո յԱւուր մեծի գալստեան քո…դասեսցես ընդ սուրբս Քո յաջակողմեան դասուն…»

Այնուհետև կաթոլիկ քահանան իրար ետևից հիշատակեց անուն-ազգանուններն ու հաստատ չհասկացավ, թե վաթսունութ Աջապահյան` մի ամբողջ գերդաստան, ինչո՞ւ, ինչպե՞ս են նույն օրը մահացել:

ԱՅՍ տարի նույնպես, Մոնմարանսի այցելելուս հաջորդ առավոտը վաղ հյուր եմ գնում դասախոսիս: Որ ամբողջ օրը իրար հետ լինենք, միասին նախաճաշենք, ճաշենք, ընթրենք: Այսինքն` խոսենք, խոսենք, խոսենք: Իջնում եմ մետրոյի Բուլոնյան անտառի կայարանում, շարժասանդուղքով երկրի երես եմ ելնում, ընտրախավի շենքի ծանոթ աստիճաններով արագ բարձրանում եմ:

-Ո՞ւր,- նախասրահի իր խցիկի պատուհանից խիստ ձայնում է դռնապանուհին:

- Պարոն Աջապահյանի տուն:

- Պարոն Աջապահյանը մահացել է:

- Ո˜նց թե մահացել է:

- Մարդիկ ո՞նց են մահանում:

Ես գորգապատ աստիճանների վրա կանգ եմ առնում: Շրջվում, դանդաղ իջնում եմ: Ի˜նչ կարող եմ անել, իրողությանը պիտի համակերպվեմ:

-Հայկական գերեզմանոցո՞ւմ հուղարկավորեցին:

-Ոչ, մոտակա ֆրանսիականում:

-Այդ գերեզմանոցի տեղը ես գիտեմ:

-Ավելի լավ, գնացեք, պահակին անունն-ազգանունն ասեք, շիրմաթումբը ցույց կտա:

Տարի էլ չի անցել, բայց ես մենակ եմ քայլում ծանոթ ճեմափողոցով, սրճարանների, ըմպարանների, զվարճատների կողքով անցնում, գերեզմանոցի դարպասների մոտ կանգ եմ առնում: Մինչև պահակին գտնելս վշտին սգակցող խանութից ծաղիկ, խունկ, մոմ եմ գնում, մտնում եմ հուղարկավորությունները սպասարկող գրասենյակ: Մի պաշտոնյա քարտեզագիրքը բացում, իսկույն ասում է ծառուղու, շիրմաթմբի համարը: Տապանաշարքերը այնքան կանոնավոր են, որ առանց դժվարության գտնում եմ: Նա, ում պարոն Աջապահյանը կտակել է բնակարանը, քրիստոնյայի ասեմ, թե հայի խղճի մտոք գերեզմանաքարը պատվիրել, անուն-ազգանունը հայերեն ու ֆրանսերեն գրել է տվել: Բայց, ակնհայտ է, որ տեղադրելուց հետո չի այցելել: Ես սգածաղիկները խոնարհելով, մոմ վառելով, խունկ ծխելով չեմ գոհանում: Հետ եմ վերադառնում, դարպասի մոտի արդեն ծանոթ խանութից թակուջակ, խոտագորգի« մշտադալար թփուտների սածիլներ եմ գնում: Ինչպես նախորդ անգամ շատ չարչարվեցի, բայց ֆրանսիական գերեզմանոցում հուղարկավորված երզնկացի դասախոսիս շիրմի շուրջը, այն ամենը, ինչ գնել էի, խնամքով տնկեցի, ածուներ բացեցի: Այն հույսով« որ իր նման բարի« միայնակ մարդիկ կգտնվեն, գոնե մեռելոցներին կգան« կջրեն:

ՄԵՆԴԵԼՍՈՆ փողոցի թիվ 15 շենքի 3-րդ` նկուղային հարկի բնակարանը թերևս միակն է Փարիզում« որ դռան վրա ելուստ ու դեպի դուրս բացվող սեղանիկ ունի: Տանտերը` Ոսկան Հերդեմյանն է կաղնե դռան արտաքին տեսքը խաթարել, իր ձեռքով փոփոխել: Ամեն առավոտ, լույսը չբացված, նա փողոց է ելնում« հյուրանոցից հյուրանոց անցնում« հավաքում է նախորդ օրվանից մնացած լրագրերն ու արդեն ընթերցված գունեղ ամսագրերը« բերում, շարում է սեղանիկին: Աշխատանքի շտապող հարևաններն արդեն գիտեն, մոտենում են, իրենց ուզածը ընտրում« վերցնում: Ձրի´:

Քիչ ավելի ուշ տարբեր հարկերից գնումների են շտապում հարևանուհիներն ու դատարկված սեղանիկին թողնում պոկված ներբաններով երկարաճտքերը, պատռված պայուսակները: Ոսկան Հերդեմյանը Կյուրինում կոշկակարի աշկերտ է եղել. տնտղում է, կարկատում, հաջորդ օրը նույն տեղը դնում: Ձրի´:

Հարևանները նրան շնորհակալություն էլ չեն կարողանում հայտնել, որովհետև դեմքը չեն տեսնում: Դռան վրայի բացվածքն ու կողքի սեղանիկը հենց այն բանի համար են, որ ոչ ոք շեմից ներս չմտնի: Ով ուզում է լինի, որքան ուզում է թակի, միևնույնն է, դուռը չի բացի:

Շենքի դռնապանուհին զարմանքից այլագունել, ետևիցս պարանոցը երկարել, անպայման ուզում է ներս նայել, բայց պարոն Հերդեմյանն ինչ արագությամբ որ դուռն իմ առջև բացել էր, նույն արագությամբ էլ փակեց: Ինձ էլ հավանաբար չթողներ, բայց հեռախոսային երկար բանակցություններից հետո զիջեց, որովհետև համաձայնեցի մոր ազգային տարազն ու դեռևս Կյուրինում ասեղնագործած ժանյակները` մի ամբողջ ճամպրուկ, Երևան` «Սեբաստիա» կրթահամալիր տանել, թանգարանին հանձնել: Հո փայտե կոշտ-կոպիտ ճամպրուկը դռան ելուստից չէ՞ր տալու: Դուրս չէր գա: Ինքն էլ հյուրանոց բերել չէր կարող: Արդեն շատ ծեր էր:

Սենյակը կիսամութ է, բայց պատին սեբաստացու տարազով տղամարդկանց ու կանանց լուսանկարներ կան, որոնց առջև կանթեղ է բեկբեկվում: Հենց այդ լույսի թրթռոցով էլ աչքերս վարժվում են խավարին, շուրջս տեսնել կարողանում եմ: Ոսկան Հերդեմյանի միակ սենյակը կայարանային սպասասրահի է նման: Կամ պահեստարանի: Թվում է` տանտերը հենց նոր հեռավոր ճանապարհորդությունից է վերադարձել կամ պատրաստվում է հեռավոր ճանապարհորդության: Անկողինները« վերմակները« ճամպրուկները կապկպված« հակերի վերածված, դարսված են իրար վրա: Անկյունում միայն փոքրիկ տարածություն է ազատ մնացել, որտեղ, հենց հատակին, խունացած փսիաթ է փռված: Երևի դրա վրա է գիշերում այսքան հակեր ու ճամպրուկներ ունեցող ծերունին: Ճիշտն ասած` խղճացի նրան. չխղճալ հնարավոր չէր:

- Պարոն Հերդեմյան,- ասացի,- այս ի՞նչ է քո վիճակը: Քանի այստեղ եմ, եկ տունդ կարգի բերենք: Գնանք քո համար մահճակալ գնենք« հակերդ բացենք, անկողիններդ հանենք-փռենք: Ամբողջ կյանքդ չարչարվել ես, սրանից հետո ինչքան որ պիտի ապրես« հանգիստ կապրես:

Պարոն Հերդեմյանը միանգամից բռնկվեց: Չէի կարծում, որ այդ վտիտ, գրեթե երկտակ ծերունին այդպես զայրանալ կարող է:

- Չէ´, ես բան մը գիտեի,- շուրջս պտտվում, բայց ավելի շատ իրեն, քան ինձ նախատում էր նա,- բան մը գիտեի, որ չէի ուզեր քեզի ներս առնել: Կարծեցի հայ ես, վիճակիս մէջ պիտի մտնես, բայց դուն ֆրանսիացիներէն աւելի անհասկցող ես եղեր:

-Ի՞նչ ես ուզում, որ հասկանամ պարոն Հերդեմյան,- ասածիս համար փոշմանել, ուզում էի ծերունուն հանգստացել:

- Հայաստանցի´, ես քեզի տունս չառի« որ ինծի խրատ տաս«- իմ ասածը չլսեց կամ չլսելու տվեց:- Ֆրանսիան, բան չըսինք, եղբայր, ասպնջական երկիր է, բայց մենք հոս ի˜նչ գործ ունինք: Ուշ կամ կանուխ մեր հողերը ետ պիտի առնենք« տուներնիս-տեղերնիս երթանք: Ես հիմակվնէ ունեցած-չունեցածս պատրաստած եմ« այդ օրուան կսպասեմ: Մինչեւ մեռնելուս օրը« ժամը պիտի սպասեմ®

ԳԻՏԵՄ, ես էլ գիտեմ, որ պարոն Հերդեմյանը, ինչպես ֆրանսերենի իմ դասախոսը, Մոնմարանսիի տիկին Իսկուհին, տիար Արփիարը պիտի մահանա: Ինչքան 1915-ից վերապրող ծերունիներ կան, պիտի մահանան, բայց այս պատմությունը չի պիտի վերջանա:

Փարիզի «Դղյակ» հայկական կիրակնօրյա վարժարանում «Մկնիկ» անունով նախադպրոցականների խումբ կա, ուր նոր խոսել սկսող երեխաներ են հաճախում:

Պոլսահայ վարժուհին բարձրացնում է ձեռքի գունեղ նկարն ու հարցնում.

- Ի՞նչ է աս:

Երեխաները հիշում են նախորդ երեկո հեռատեսիլով ցուցադրված մանկական հաղորդումը, խմբովին պատասխանում.

- Լա-փեն:

- Սխա´լ է,- դիտողություն է անում վարժուհին,- մենք հայ ենք, պէտք է նախ հայերէն սորվինք: Այս փամփլիկ արագավազին անունը նապաստակ է` նա-պաս-տակ:

Հաջորդ առավոտ նույն երեխաները գնում են ֆրանսիական նախակրթարան, և դաստիարակչուհին ճիշտ նույն նկարը ցույց է տալիս, հարցնում.

- Ո՞վ կասի, թե ինչ է:

- Նապաստա˜կ,- ինքնավստահ աղմկում են հայ երեխաները:

- Ի˜՞նչ«- զարմանում ու զայրանում է դաստիարակչուհին,- մենք Ֆրանսիայում ենք, պիտի ֆրանսերեն խոսենք: Խմբով կրկնեք` լա-փեն: Երեխաները տարակուսանքով նայում են իրար« լռում: Չգիտեն, ո՞ր ուսուցչին հավատան« ո՞ւմ դասը սովորեն` երկու անուն ունեն, երկու լեզու, երկու հայրենիք: Երկակի կյանքով ապրել կլինի՞:

Ինչքա՞ն®