Փոխհատուցո՞ւմ, թե՞ ոտնահարված իրավունք


Վերջերս լրատվամիջոցները միաբերան սկսեցին խոսել Թուրքիայում ազգային փոքրամասնություններից ժամանակին խլված սեփականություն հանդիսացող կալվածքներն իրենց օրինական տերերին վերադարձնելու մասին թուրքական կառավարության որոշման մասին: Այս տեղեկատվությունը տպավորություն ստեղծեց, թե խոսքը նաև Հայոց ցեղասպանության, ընդհանրապես Հայ Դատի մասին է: Այս առնչությամբ է, որ «Ավանգարդը» հարմար գտավ դարձյալ զրուցել ՀՅԴ Բյուրոյի` Հայ Դատի և քաղաքական հարցերի գրասենյակի պատասխանատու Կիրո ՄԱՆՈՅԱՆԻ հետ: - Պետք է սկսել նրանից, որ 2-3 տարի առաջ Թուրքիայի այս նույն իշխանությունը փորձեց մասնակիորեն լուծել այդ հարցը: Խնդիրն այն է, որ 35-36 թ. հետո ոչ իսլամ փոքրամասնությունների հիմնադրամներին պատկանող անշարժ գույքը գրավվել է պետության կողմից: Եվ այդ գրավված գույքն իրականում բավական մեծաթիվ է: Այնուհետև էլ հիմնադրամներին արգելվել է ստանալ որևէ անշարժ գույք` որպես նվիրատվություն, որպես կտակ: Եթե նույնիսկ եղել են նվիրատվություններ, դրանք վերադարձվել են իրենց նախկին տիրոջը: Այսինքն, դրանք չեն մտնում այս ցուցակի մեջ: Խոսքը ցեղասպանության հետևանքով մեր կորցրած համայնքային, ազգային կալվածքների և այլնի մասին չէ, որոնք թվով շատ ավելի մեծ են և դարձյալ չեն մտնում սրանց մեջ: Խնդրի առարկան ավելի շուտ սահմանափակված է 1923-ի Լոզանի պայմանագրով` ոչ իսլամ փոքրամասնություններին տրված իրավունքների շրջանակներով: Եվ ուրեմն, այս որոշումը պետք չէ այնքան էլ անակնկալ համարել, թեև բավական ոգևորությամբ ընդունվեց, որովհետև աննախընթաց էր: Ի տարբերություն 2-3 տարի առաջվա որոշումին, կառավարության այս որոշումը խոսում է նաև այն կալվածքների մասին, որոնք այսօր պատկանում են, այսպես ասած, երրորդ կողմին: Եվ այս որոշումը նախատեսում է, որ այդ կալվածքներն այսօրվա շուկայական գնով պետք է համապատասխանաբար հատուցվեն այդ փոքրամասնություններին` պետական բյուջեից: Անակնկալ չէր ոմանց համար, հատկապես WikiLeaks-ի հրապարակումը, որտեղ Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպանը 2009-2010-ին այս խնդրի մասին ասում էր, թե փոքրամասնությունները հաճախ իրենց կալվածքները ստանում են միայն Մարդու իրավունքների պաշտպանության Եվրոպական դատարանի որոշումով: Եվ սա պատճառ էր հանդիսանում, որպեսզի Թուրքիայի իշխանություններն ավելի շատ վճարեն, որովհետև ոչ միայն հատուցումն էին կատարելու, այլ նաև ստիպված էին իրավական ծախսերը հոգալ: Պետք է ասել, որ փոքրամասնությունների կալվածքների սեփականության իրավունքն ամրագրված է միջազգային պայմանագրով: Խոսքը Լոզանի պայմանագրի մասին է: Երբ այս հարցի մասին խոսվում է արդեն Թուրքիայի հայոց պատրիարքի տեղապահ Արամ սրբազանի հետ, վերջինս ասում է, թե մենք 1910-ին ունեինք 2200 եկեղեցի, այսօր գործում է ընդամենը 40-ը: Սա դրան չի վերաբերում: Բայց հիմնադրամների մասին խոսելով, ասում է, որ դրանց կալվածքների գրավման պատճառով մենք ստիպված ենք եղել կիսով չափ նվազեցնել մեր դպրոցների քանակը, որովհետև չենք կարողացել ծախսերը հոգալ: Վնասը միայն նյութական չէ. մենք նաև սերունդ ենք կորցրել. սրա հատուցման մասին խոսք չկա: Բայց եթե նույնիսկ կատարվի` 100 տոկոսով վերադարձվեն այս կալվածքները, դարձյալ գրավիչ ոչինչ չկա, որովհետև 75 տարի փոքրամասնություններն այս ամրագրված իրավունքից զրկվել են և հիմա ընդամենը հետ են ստանում: Բայց այս ընթացքում իրենց կրած կորուստի հատուցման մասին ոչ ոք ոչինչ չի խոսում: - Բայց հարց է առաջանում` ինչո՞ւ Թուրքիան նման քայլի դիմեց: - Մարդու իրավունքների պաշտպանության եվրոպական դատարանը Թուրքիային ի վերջո պարտավորեցնում էր վճարել, և համայքներն էլ սկսել էին մի քիչ ավելի իրենց իրավունքներին տիրություն անել: Երկրորդը. ինչ-որ չափով վստահ եմ, որ իր ազդեցությունն է ունեցել Միացյալ Նահանգների ներկայացուցիչների պալատի` արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի որդեգրած բանաձևը, որը Թուրքիայի իշխանություններին կոչ է անում քրիստոնյա փոքրամասնություններին վերադարձնել նրանցից գրավված կալվածքները` ներառյալ` այս կալվածքները: Երրորդ. պարզ է, որ Թուրքիան հաշվարկել է այս համայնքները` հայեր, հույներ, հրեաներ: Իսրայելի հետ բավական վատ հարաբերություններ ունի, Հայաստանի հետ հարաբերությունները չեն ստացվել, Հունաստանի հետ էլ այնքան էլ փայլուն չեն: Եվ նման քայլի դիմելով, Թուրքիան վաղը քարոզչություն կանի, թե ինքը հայերի, հրեաների, հույների դեմ խնդիր չունի, որովհետև իրենք դրական քայլեր են արել: - Զրո խնդիր` հարևանների հետ, այո՞: - Մոտավորապես: Այստեղ նույնպես խեղաթյուրում կա իրենց կողմից.սա հարևանների հարց չէ, խոսքը իրենց քաղաքացիների իրավունքների մասին է: Այս քայլի տնտեսական շահը մեզ մոտ ընդհանրապես չարծարծվեց: Թուքական մամուլում ասվեց, որ սա տնտեսական հեղափոխություն է Թուրքիայի մեջ: - Այնուամենայնիվ, այս գործընթացն արդյո՞ք կարող է նպաստել, որպեսզի Թուրքիայում հասկանան, որ եկել է փոքրամասնությունների կրած վնասների, մասնավորապես, Հայոց Եղեռնի զոհերի փոխհատուցման ժամանակը : - Չէ, որովհետև նրանց կորուստների փոխհատուցման մասին չի խոսքը: Սա ընդամենը եղած իրավունքի վերադարձն է: - Մոտենում է սեպտեմբերի 11-ը. հիշում ենք, թե ինչ եղավ Ախթամարի կղզում Սուրբ խաչ եկեղեցում մատուցվելիք պատարագի առնչությամբ: Ինչպիսի՞ն է Ձեր դիրքորոշումն այսօր: - Անցյալ տարի ասել էինք, այս տարի էլ նույնը կասենք` այնտեղ աղոթելու իրավունք մենք տարին 365 օր ունենք. դրա համար ոչ ոքից արտոնություն վերցնելու խնդիր չպետք է լինի: Անցած տարի, ի տարբերություն այս տարվա, հատկապես թուրքական իշխանության մղումով, ինչ-որ տեղ կասեի` նաև պարտադրանքով, Թուրքիայի հայոց պատրիարքարանը նաև հրավիրել էր նվիրապետական մյուս աթոռներին` Երուսաղեմին, Սուրբ Էջմիածնին, Անթիլիասին: Եվ շատ պարզ էր, որ Թուրքիայի պետությունը քարոզչական նպատակ էր հետապնդում: Մեր մոտեցումն այն էր, որ պետք չէ քաջալերել Թուրքիայի կառավարության այս քարոզչական ակցիան: - Վերջերս շուքով նշեցինք Ղարաբաղի անկախության հռչակման 20-ամյակը: Մենք արդյո՞ք կոպիտ սխալ թույլ չենք տվել` ազատագրված հայկական տարածքները մինչև այժմ չվերաբնակեցնելով: - Դա մեր գլխավոր բացթողումն է եղել այս ամբողջ 20 տարիների ընթացքում: Որովհետև եթե այդ տարածքները բնակեցրած լինեինք, այսօր նաև քաղաքական իրավիճակն այլ կլիներ: Եվ պարզ է, որ միշտ էլ ճնշում եղել է, որպեսզի նման քայլի չդիմենք, բայց մենք կկարողանայինք այդ ճնշման դեմն առնել, եթե ներքուստ լինեինք ուժեղ` որպես պետություն, և իսկապես հավատայինք, որ այդ տարածքները ոչ թե ժամանակավորապես անվտանգության գոտի են, այլ անվտանգության երաշխիք են առհավետ, և ուրեմն` դրանք վերադարձնելու հարց չի կարող լինել: Եթե սա լիներ մեր իշխանությունների մոտեցումը, խոսքը վերաբերում է բոլոր նախագահներին և իշխանություններին, մենք ավելի բարեխղճորեն կմոտենայինք այդ տարածքներին: Եվ պետք է ասեմ, որ վերջին 1-2 տարիների ընթացքում հատկապես Ղարաբաղի ջանքերով, իհարկե նաև պաշտոնական Երևանի համաձայնությամբ ինչ-որ քայլեր արվում են, բայց դա բավարար չէ: Դա պետք է բազմապատկել, որովհետև հարցի այսպես չկարգավորված մնալն անպայման մեր օգտին չի: Կարող է մեր օգտին լինել, եթե մենք ժամանակը ճիշտ օգտագործենք: Բայց փաստն այն է, որ այսքան ժամանակը ճիշտ չենք օգտագործել:

Արթուր ԴՈԽՈԼՅԱՆ