Կան արժեքներ, որ չպետք է փոխվեն

ԹԱՏՐՈՆԸ ԴՐԱՆՑԻՑ ՄԵԿՆ Է՝ ԳՈՆԵ ԱԶԳԱՅԻՆԻ ԻՄԱՍՏՈՎ

Հարցազրույց ժամանակակից հեղինակավոր դրամատուրգ, «Ժամանակակից Դրամատուրգիա» և «Դրամատուրգիական երկերի ընտրանի» մատենաշարերի կազմող ու գլխավոր խմբագիր Մխիթար ՄՈՍ-ՄՈւՇԵՂՅԱՆԻ հետ՝ անցած ուղու, բեմադրիչ-դրամատուրգ աշխատանքի, թատրոնի և ապագայի մասին։
 
 
Ի՞նչը Ձեզ բերեց նախ թատրոն, հետո՝ դրամատուրգիա։
 
- Թատրոնը սիրել եմ մանկուց։ Գիտեի, որ մորաքրոջս աղջիկը դերասանուհի է եղել Սունդուկյանի անվան թատրոնում։ Ինձ հետաքրքիր էր, թե դա իրենից ինչ է ներկայացնում, բայց իմ գիտակից տարիքում նա արդեն հեռացել էր թատրոնից։ Մի հարևան ունեի՝ դերասան էր, ևս մի հարևան, որը գրող էր։ Նրանց հետ մտերմություն էի անում դեռ երեխա ժամանակներից։ Նարդի էինք խաղում, զրուցում, նրանք պատմում էին մշակույթից... պատմում ոգևորված... Ես հաճախ լսում էի Աճեմյան ազգանունը ու իմ գլխում պատկերել էի նրան՝ առանց տեսնելու լուսանկարը։ Այն ժամանակ նա իմ մտքում մոտավորապես այնպիսին էր, ինչպիսին եղել է Փափազյանը իրականում։ Խոսքս արտաքին տվյալների մասին է։ Հետո տեսա նկարը ու հասկացա, որ Աստված Աճեմյանին չի շռայլել արտաքին տվյալներ, իսկ արվեստում... ռեժիսուրայում Աճեմյանն աստված էր։ 
 
Իսկ ի՞նչ է ռեժիսուրան։ Ի՞նչ են անում ռեժիսորները, որ ռեժիսոր լինեն։ Այս և շատ այլ հարցերի պատասխաններ ինձ տվեցին իմ ավագ ընկերները, որոնց մեծ մասը դերասաններ էին։ Ես սիրահարվեցի, հափշտակվեցի թատրոնով։ Խաղալ, բեմադրել... գրել։ Բոլորը միաժամանակ։ Ծանոթացա այլ մեծերի հետ՝ Գևորգ Չեփչյան, Գևորգ Սարգսյան, Վլադիմիր Աբաջյան, Արտաշես Հովհաննիսյան... ուրիշներ։ Այս մարդիկ ոչ միայն ավելացրին իմ նվիրումը իրենց (արդեն նաև իմ) փեշակի հանդեպ, այլև զարգացրին մոտեցում՝ ծանոթացնելով թատերարվեսի տեսաբանների՝ Ստանիսլավսկու, ուրիշների և անգամ Միխայիլ Չեխովի հետ։ Իմ գիտելիքները թատրոնի մասին ինձանից առաջ էին անցել։ Հետհայացքում ես հասկանում եմ, որ պատանին իրավունք չուներ այդքան բան իմանալ։ Դրա համար պետք էր մի քիչ առաջացած տարիք և, իհարկե, ակադեմիական կրթություն, որը ես բնականաբար չունեի։ 
 
Արդեն պատանի հասակում  հաստատապես գիտեի, որ Հայաստանում թատրոններ են պակասում։ Ինչպես օրինակ կա Կոմեդիայի թատրոն, Դրամատիկական և այլն, այնպես էլ պետք է լինի՝ Սատիրայի, Աբսուրդի և այլ։ Ես որոշեցի թատրոն կազմավորել։ Ձևավորվեց խումբ, որը անվանվեց «Մխիթար Մոս-Մուշեղյան» թատերախումբ՝ իմ անվամբ։ Մեծամտություն կա՞ր այս ամենի մեջ․ հավանականորեն՝ այո։ Եթե նույնիսկ ոչ, ապա կարող էր թվալ այդպես, իսկ ես ուզում էի զերծ մնալ նորարար երևալու խրթին հավանականությունից։ Եվ հավանաբար այս էր, որ անվանափոխության խնդիր առաջ բերեց ու թատերախումբը վերանվանվեց «Յանուս» արտիստական թատրոն։ Թատրոնի հիմնադրման պատմությունը Ձեր հարցի մեջ արեցի, որովհետև թատրոնը հիմնվեց հենց իմ ռեժիսորական պատկերացումները ի կատար ածելու համար։ Եվ այս ամենը, իհարկե, անհնար կլիներ առանց ընկերներիս՝ Գևորգ Չեփչյանի և Գևորգ Սարգսյանի։ Ես ասելիք ունեի, բայց ոչ մի թատրոն չէր կարող թույլ տալ պատանուն անել այն, ինչ ուզում է։ Պետք էր նոր թատրոն՝ նոր ասելիքի համար։ Իմ ասելիքը  պետք է փնտրեի մեկ ուրիշ գրողի չորացած թանաքի շերտերի արանքում, բայց ես ունեի այլընտրանք։ Ես կարող էի գրել ու սկսեցի թատերագրական ժանրում ներկայացնել այն, ինչ ուզում էի ասել այդ ժամանակ, այդ ժամանակին։ Մեկը մեկին հաջորդեցին փոքրածավալ պիեսներ։ Ժամանցային, բայց դրամատիկական։
 
Զարմանալիորեն դրանք հավանության էին արժանանում մասնագիտական լսարանի կողմից։ Բնականաբար՝ ոչ առանց դիտարկումների, բայց ընդունվում էին, անգամ արժանանում գրախոսականների և թատերախոսականների։ Այսպես ծնվեց Մխիթար Մոս-Մուշեղյան բեմադրիչն ու դրամատուրգը իր ողջ հետագա  ճանապարհով, որքանով որ այն կա։
 
Ինչո՞ւ որոշեցիք Ձեր ասելիքն արտահայտել թատերագրական ստեղծագործությունների և ոչ արձակ ժանրի միջոցով։ Եվ ըստ Ձեզ՝ ինչո՞վ է տարբերվում դրամատուրգիական տեքստի վրա աշխատանքը  արձակից։
 
- Եթե լինեի արձակագիր, ենթադրում եմ՝ ավելի հեշտ կլիներ պատասխանել այս հարցին։ Արձակը, ըստ իս, կարող է թույլ տալ հեղինակին որոշակի վերացական նկարագրություն, որը չի կարող պատահել թատրոնում։ «Ծերացած ծառը կորցնում էր իր վերջին` կիսադեղնած, կիսաչոր տերևները, մերկանում, որ ընդունի այն ճակատագիրը, որը վերապահված էր նրան նախորդող ծառերին ու նաև նրանց, որոնք դեռ նոր են վերընձյուղվում հողից...»։ Արձակ է, չէ՞։ Կյանքի, թեկուզև անվերջ թվացող կյանքի «Թվացյալ անվերջության» մասին ինչ-որ մեկի համար գեղեցիկ, մեկ ուրիշի համար տխուր, երրորդի համար ցավալի մի բան։ Բայց որքան էլ կոնկրետ է, որքան էլ ասելիք՝ ուղերձ ունի իր մեջ՝ վերացական է։
 
Դրամատուրգիան շունչ է տալիս ամեն ինչին։ Հայտնի տեսաբան Ստանիսլավսկին է ասել, որ եթե բեմում կա հրացան, ապա այն պետք է անպայման կրակի։ Ես ուզում եմ ոչ թե պատմել, թե ինչ էր կատարվում ծառի հետ, երբ ապրում էր իր անմահության պատրանքի զգացումը, այլ պատմի, պատմի սեփական շուրթերով։ Ես ուզում եմ ինչ-որ ժամանակ լինել այդ ծառը ու կերտել մեր՝ իմ ու նրա ապրումը։ Արձակը չունի այս հնարավորությունը։ Իհարկե, արձակագիրները կունենան իրենց հակափաստարկները։ Բայց, քանի կան այն բոլոր ֆիլմերը (լավ կինոսցենարն էլ մի դրամատուրգիական գործ է), որոնք ստեղծվել են Զորյանի, Մաթևոսյանի, մյուս մեր մեծանուն գրողների ստեղծագործությունների հիմքով, ես իմ այս մոտեցումը ճշմարիտ պիտի համարեմ։ Եվ հետո, միանշանակ չէ։ Ինքս էլ երբեմն արձակի ժանրի օգնությանն եմ դիմում։ Կախված է ասելիքի բովանդակությունից։ Իմ և ոչ մի պիես չէր կարող գրվել որպես արձակ։ Եթե գրվեր, չէր ունենա այն հնչեղությունը, որ ունի և չէր պատճառի ինձ այն բավականությունը, որը պատճառել է երբևէ։
 
Ինչպե՞ս ստեղծել կենդանի կերպար։
 
- Ոչ մի կերպար չի ստեղծվում միանգամից։ Կարող է ծնվել մի ակնթարթում, բայց ոչ միանգամից։ Կերպարը ծնվում է ինչ-որ բանի արդյունքում։ Կախված է իհարկե ժանրից, կերպարի անձնային առանձնահատկությունից։ Բայց յուրաքանչյուր կերպար, գոնե իմ դեպքում, ընդվզման, անհամաձայնության, անհանդուրժողականության, երբեմն նաև, բայց շատ սակավ դեպքերում երախտիքի ծնունդ են։ Այսինքն իմ մոտեցումն են մի այլ անձնավորման մեջ։ Եվ նրանք արդեն իրենց կյանքն ունեն։ «Վարդանանքը» սկսելիս Դ. Դեմիրճյանը ենթադրել անգամ չէր կարող, որ մի գիրքը չի կարող սպառել իր ասելիքը, իր ընդվզումը, շնորհակալությունը։ Սա մի բան է, որը վերաբերելի է յուրաքանչյուր ժանրի, անգամ պոեզիային։ Ռաֆայել Ջրբաշյանն ասում էր, որ իմ հերոսները՝ անգամ պատմականները, մտավորականներ են։ Սա ինձ համար եղել է ու կա մեծագույն գնահատանքը, որովհետև իմ կերպարը ես եմ ու այդքանով էլ նա իրական է։ Օրինակ «Տասներեք աստղերի պատերազմ» պիեսում դավաճան գեներալ Բենեդիկտ Առնոլդի հանդեպ (Առնոլդը ամերիկացիների համար նույնն է այսօր, ինչ Վասակը մեզ՝ հայերիս) Ջորջ Վաշինգտոնի վերաբերմունքը իմ վերաբերմունքն է։ Եգիպտական ամիրային գերության հանձնվող Լևոն թագավորն էլ ես եմ։ Սա մի անձնային մեծամտություն չկարծեք, փորձ՝ համեմատվելու համաշխարհային պատմության երևելիների հետ։ Ասածիս կոնտեքստն այլ է։ Ես այն բոլոր ողբերգությունների ապրողն եմ, փոխանցողն եմ, որի տերն են եղել նշյալ անձինք։
 
Ինչպե՞ս եք վերաբերվում ռեժիսորական իմպրովիզացիային։
 
- Վերաբերվում եմ նորմալ։ Ինչո՞ւ, որովհետև ռեժիսորը անհատ է՝ ստեղծագործ հոգի։ Ընդունված խոսք է, որ ռեժիսորն է թատրոնում աստվածը։ Ձեր առաջին հարցում, ես հենց այս կոնտեքստում ասացի, որ Աճեմյանն իսկական աստված էր։ Ասել է թե՝ իսկական ռեժիսոր՝ սեփական մտածողությամբ, վերլուծելու ու լուծումներ տալու, դերասանների առաջ խնդիրներ դնելու, բախումներ ստեղծելու վարպետ, որի զենիթը կիրքն էր ու հանդիսատեսին փոխանցվող կրակը։ Նա էլ հիացումով հետևում էր կուլիսից կամ դահլիճից։ Սա վերաբերում է բոլորին։ Բեմադրիչը դրամատուրգի կամակատարը չէ՝ գաղափարակիցն է, գաղափարների կրողն ու տարածողը։ Եվ, որպես գաղափարակից, ով գիտի դրամատուրգի ասելիքի բուն իմաստը՝ կարող է իրեն թույլ տալ չափավոր իմպրովիզներ։ Այստեղ մի այլ խնդիր կա նաև, թե ինչ ենք հասկանում իմպրովիզ ասելով․ ես կարող եմ մի բան հասկանալ, մեկ ուրիշը՝ մի այլ։ 
 
Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ չափով թատերական բեմադրությունը կարող է տարբերվել բնագիր տեքստից։ Կա՞ն կարմիր գծեր,  որոնք չի կարելի անցնել։ Եթե այո՝  որո՞նք են դրանք։
 
- Ես հնարավորինս ձգտել եմ հավատարիմ մնալ տեքստին, որպեսզի պահպանեմ ժամանակի ոգին։ Այն ժամանակի, որին պատկանում է հեղինակը։ Կան տարբեր ուղղվածությունների թատրոններ՝ դրամատիկական, կոմեդիայի... այս մասին արդեն խոսվեց, այս շարքում հաստատուն տեղ ունի իմպրովիզի թատրոնը։ Հայաստանում ժամանակին գործում էր «Փարոս» իմպրովիզացիոն թատրոնը։ Թատրոնի տնօրեն Արամ Միքայելյանի հրավերով, մի քանի ամսով եղել եմ այդ թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը։ Միասին խաղացել ենք մի քանի ներկայացում։ Այստեղ կարմիր գծեր չկային։ Եթե հավատարիմ ես ասելիքին, ուրեմն ոչ մի եզրագիծ չես հատել, իսկ իմպրովիզները նորմալ են, դերասանը ստեղծագործող արվեստագետ է ։
 
Հեղինակի մասնակցությունը սեփական պիեսի բեմադրությանը Դուք համարում եք օգտակա՞ր, թե՞ խոչընդոտող հանգամանք ։
 
- Այս հարցին պետք է նայել մի քանի կողմից, հասկանալ, թե ի՞նչ կտա բեմադրիչ-դրամատուրգ գործակցությունը այսպես ասած՝ «արտադրանքին»։ Տարիներ շարունակ իմ հոդվածներում, հարցազրույցներում, գործընկերներիս հետ մասնավոր զրույցներում  ասում եմ, որ շատ կարևոր է բեմադրիչ-դրամատուրգ  փոխգործակցությունը։ Պատճառները  շատ են, սակայն կբերեմ միայն մեկը, որը ըստ իս բավական է։ Ոչ մի դրամատուրգ երբեք չի  գրում պարզապես պաթետիկ տեքստ, որը ոչ մի եզրագծով  չի հատվի օրվա իրականության հետ։ Սա՝ և՛ այժմեական, և՛ պատմական պիեսներում։ Ուրեմն թատրոնն  ու ժամանակը անբաժանելի են։ Կան երկրներ, որտեղ անգամ կա նման առարկա՝ «Թատրոնը և ժամանակը»։
 
Հայաստանում այս առարկայի ներդրման  մասին ես և դրամատուրգ Գևորգ Սարգսյանը ժամանակին խոսել ենք Սոս Սարգսյանի հետ, ով համաձայն էր մեզ հետ։ Զրույցին ներկա էր այն ժամանակվ ԵԹԿՊԻ ռեկտոր Արմեն Մազմանյանը։ Տպավորությունն այնպիսին էր, թե առարկան  շուտով կմշակվի ու կներդրվի, մանավանդ, որ Սոս Սարգսյանը Գևորգ Սարգսյանին խնդրեց ուսումնական ծրագիր գրել, իսկ ինձ՝ օգնել նրան։ Առարկան չառարկայացավ։ Գևորգ Սարգսյանի հետ մասնավոր  զրույցներից գիտեմ, որ  «Թատրոնը և ժամանակը» առարկայի կարևորության մասին խոսել է ինստիտուտի հաջորդ ղեկավարների հետ նույնպես։ Ինչպես  գիտենք՝ արդյունքը չկա։ Բեմադրիչները հաճախ ընկնում են «ստեղծագործականության» թակարդը և չեն կարողանում պիեսը կապել ժամանակի հետ։ Դրամատուրգները այս առումով զսպող «մեխանիզմ» են, մանավանդ, եթե իրենց պիեսն է բեմադրվում։ Չնայած՝ չէր խանգարի դրամատուրգ-խորհրդական ունենալ Շեքսպիր կամ Շիլլեր բեմադրելիս նույնպես։ Դա գրական բաժինն է, որի ղեկավարները սովորաբար դրամատուրգներ են։ Այս տրամաբանությամբ թատրոններն ունեն նաև գեղարվեստական խորհուրդ, բայց, ինչպես ասացի՝ ռեժիսորն է աստվածը թատրոնում։
 
Ձեր կարծիքով ինչպիսի՞ սցենարներ (սյուժեներ) են այժմ պահանջված, և որպես շարունակություն, ըստ Ձեզ, ո՞վ է մեր ժամանակի հերոսը։
 
- Մեզ պետք են հային հայ պահող պիեսներ։ Ես, եթե անգամ գրում եմ Շոտլանդիայի կամ Ամերիկայի ազատագրական պայքարների մասին պատմական դրամաներ, նկատի եմ առնում  հային։ Այսինքն, սրանք  խիզախումների՝ ձախողումների ու հաջողությունների դասական օրինակներ են։ Մերօրյա հերոսը մտավորականն է՝ լինի  կոշկակար, թե գրող, հոգևորական, թե արտիստ։ Նա՝ ով մտահոգ է իր ազգով։
 
Ի՞նչ եք կարծում, Ձեր պիեսները, մասնավորապես պատմականները,  արտահայտո՞ւմ են  ժամանակի ոգին  և խնդիրները;
 
- Դա իմ ողջ գործունեության և առհասարակ դրամատուրգի  գործունեության հիմքն է, ցանկությունս է, հույսս է։ Ես չգիտեմ, թե որքանով են պատմական պիեսները արտահայտում  օրվա ոգին, բայց խնդիրները՝ միանշանակ։ Ընդ  որում, առաքելությունը ոչ միայն խնդիրն առաջ բերելն ու ցույց տալն է, այլև լուծումներ  առաջարկելը։ Վերջերս ձեռքիս տակ էր ժամանակակից ավագ սերնդի դրամատուրգ Սամվել Խալաթյանի  պիեսներից մեկը, որտեղ գլխավոր հերոսը  գերեզմանափոր էր, իսկ կերպարները  հնարավորինս վերացական։ Պիեսում տողերից ավելի արտահայտիչ  տեսանելի էին տողատակերը։ Պիեսը իր վերացականությամբ (Գլադիատորներ և այլն) հանդերձ մեր օրերի մասին էր։ Մեր իրականությունն էր, այնքան ցավոտ, որ ուզում էիր գլադիատորը գլադիատոր էլ մնար։ Բայց ոչ, գլադիատորը մերօրյա հայն էր։ Սա է թատերագրական  գրականության  ողջ պերճանքը;
 
Ըստ Ձեզ, ո՞րն է ձեր ինքնատիպությունը;
 
- Երևի անունս՝ աշխարհում էլ ոչ մի Մխիթար Մոս-Մուշեղյան չկա։ Գևորգ Սարգսյանն ասում է, որ պատմությունը պեղելն է իմ ինքնատիպությունը... ես լսում եմ ու լուռ համաձայնում։ Չէ՞ որ մերձավորների կամ ընթերցողի կարծիքն է ամբողջացնում իմ կերպարը։ Իսկ էնպես ես էլ ձգտում եմ լինել այն հայը, որն իր նոր կառուցվող հայրենիքի շինարարներից կլինի  ու մի փոքրիկ քար կավելացնի։ Թեկուզ՝ մեր երեկը այսօրվան ճանաչելի դարձնելով։
 
Ի՞նչն է Ձեզ  ավելի շատ գրավում, դրամատուրգի՞ թե՞ բեմադրիչի  աշխատանքը։ 
 
- Կարծում եմ՝ բեմադրիչի, որովհետև հեռու եմ դրանից արդեն վաղուց։ Այն, ինչը անհասանելի է, ավելի գրավիչ է լինում։ Ամենից կարևորը, որ այստեղ պետք է հարցնեմ ինքս ինձ, ո՞րն եմ կարևորում... երկուսն էլ։ Երկուսն էլ պիտանի աշխատանք են հասարակության համար և  լավ ձգտելու դեպքում կարող են բեկել արվեստի մի ողջ ճյուղի ընթացք։
 
Ձեր հեղինակած պիեսներից կա՞ արդյոք այնպիսին, որն ամենաշատը կցանկանայիք բեմադրել։ Ինչո՞ւ։ 
 
- Կառանձնացնեմ «Բաղրամյան» և «Խնամախոս» պիեսները։ «Բաղրամյանը» իմ հոգու պարտքն էր Գևորգ Չեփչյանի հանդեպ, որովհետև գրել եմ նրա խնդրանքով և պիեսի տեսակը՝ ներկայացնել Բաղրամյան մարդուն և ոչ զորավարին, որոշվել է միասին, սուրճի սեղանի շուրջ, մեծ ոգևորությամբ։ Թեպետ գրել եմ պիեսը (Չեփչյանն արդեն ողջ չէր), բայց պարտքս անկատար է մնացել։ Գուցե, եթե բեմադրեի, այն մարված համարեի։ «Խնամախոսը» թեպետ գրվել է «Բաղրամյանից» հետո, բայց իր մեջ երիտասարդական խենթությունս է ամփոփել, իմ սիրահարվածությունը կա այնտեղ, հուշերս այդ օրերի հետ կապված։ Ի դեպ պիեսը գրել եմ հիվանդանոցում` անկողնային վիճակում։ Կզարմանաք, մի քանի անգամ կարդացել եմ, չի բացառվում էլի կարդամ։ Ամեն անգամ ծիծաղում եմ  այնպես, ասես կարդամ մեկ այլ գրողի կատակերգական մի ստեղծագործություն։ Զարմանում եմ, վատառողջ մարդուն որտեղի՞ց այդքան ավյուն, որտեղից այդքան հումոր... Հարցը բեմադրելու մասին էր, այստեղ պետք է ասեմ, որ ոչ միայն սիրով կբեմադրեի, այլև  սիրով կխաղայի Հայկի դերը «Խնամախոսում»։ 
 
Ունե՞ք արդյոք հեղինակած պիես, որը, ժամանակի և կյանքի փորձառության բարձրունքից հետ հայացք նետելով, այժմ կվերաշարադրեիք այլ կերպ։ 
 
- Բովանդակային առումով՝ ոչ։ Իհարկե, երբեմն, վերընթերցելիս  (նման առիթներ լինում են, երբ որևէ բարեկամ ինչ-որ դիտարկում է անում), դիալոգները կարող են թվալ անկատար, երբեմն մտորում եմ, թե ես հասկանում եմ ինչ եմ ասել, բայց գուցե ընթերցողին հասու չեմ մատուցել և ընկալման՝ տողատակերը տեսնելու խնդիր կա, գուցե պետք էր ավելի ընդգծել, բացել... բայց, ախր կա մի այլ բայց... բեմադրիչը։ Ես պետք է տեղ թողնեմ, որ բեմադրիչն աշխատի։ Ու եթե տողատակերը  կարող են դյուրին չլինել ընթերցողի համար, այս խնդիրը չկա բեմադրիչների դեպքում։ Այնուամենայնիվ ժամանակն անցնում է, սպառվում են գրքերի օրինակները և վերահրատարակելու խնդիր է առաջանում։ Այս կապակցությամբ վերջերս աչքի անցկացրի պատմական հինգ պիես, որոնք պետք է տեղ գտնեն առաջիկայում տպագրվելիք «Ճեղքելով դարը» գրքում։ Որոշ վերաձևակերպումներ արեցի, այն, ինչը պակաս թվաց՝ լրացրի։ Գուցե ժամանակ գա և նոր լրացումների կարիք զգամ, բայց կա այն, ինչ կա ու այլևս խմբագրական աշխատանք կատարելը սխալ է։ Սխալ է։  Այս մասին չեմ ծավալվի, որովհետև այս սխալի մասին խոսելը մի ամբողջ հոդվածի նյութ է։
 
Ի՞նչ խորհուրդ կտայիք սկսնակ դրամատուրգին։ 
 
- Նախ ճանաչել ազգայինը, ազգային թատրոնը, դրամատուրգիան, պոեզիան... ընդհանրապես ազգային արվեստը։ Հայ դրամատուրգը պիտի ամուր կառչած լինի և կարողանա կառչած մնալ ազգայինին՝ զերծ մնալով «նորարար» դառնալու հավանականությունից։ Դրամատուրգիան իհարկե գրական ժանր է, բայց դրամատուրգը չի կարող չճանաչել թատրոնը։ Էդմոն Դանտեսն ասում էր, թե մտովի կարող է քանդել ու հավաքել «Փարավոն» նավը՝ դետալ առ դետալ։ Այսպիսի վստահությամբ էլ պետք է ստեղծագործեն դրամատուրգն ու բեմադրիչը։ Եվ սա սոսկ ինքնամեծար վստահություն չպիտի լինի, այլ իրականություն։ Մինչ գրիչը ձեռքը կառնի, թող սկսի կառուցել, քանդել, վերակառուցել... Նույն կառույցը կստանա՝ լավ, ուրիշը կստանա, էլի լավ։
 
Կյանքի ժամանակակից ռիթմի, թվայնացման, զանգվածային   հասանելիության պայմաններում ինչպիսի՞ն  պետք է լինի թատրոնը, որպեսզի  պահանջվի և պահպանի իր բացառիկությունը;
 
- «Հայոց  երկուհազարամյա թատրոն» արտահայտությունը  իմ խոսակցականի անբաժան մասն է։ Բացառիկությունը սրանում է։ Ժամանակները նման են լավ ու վատ օրերին։ Ժամանակները հենց լավ ու վատ օրերն են՝ կգան-կգնան։ Կան արժեքներ, որ չպետք է փոխվեն․  թատրոնը դրանցից մեկն է՝ ազգայինի իմաստով գոնե։ Նրա պահանջարկը անփոխարինելիությունն է։
 
Ի՞նչ ծրագրեր ունեք։ 
 
- Շատ կուզեի կազմավորել հայ դրամատուրգների միություն։ Դրամատուրգների համար գործող մի կառույց՝ հստակ առաքելությամբ և մտավորականությանը հատուկ առաքինությամբ։ Ծրագիր ասվածն ուղիղ մի հասկացեք։ Սա չեմ ասում, թե վաղն ևեթ ձեռնամուխ եմ լինելու։ Ներկայում ես դրա հնարավորությունը չունեմ։ Ուրախ կլինեմ, եթե անգամ ուրիշը ձեռնարկի։ Կաջակցեմ իմ իմացությունների շրջանակում։ Իհարկե, ծրագրեր շատ կան, բայց այս մասին խոսելու առիթներ ենթադրում եմ՝ կլինեն։ Հիմա, ես առավելապես ծրագրում եմ զբաղվել դրամատուրգիական երկերի խմբագրմամբ, տարածման գործին աջակցելով։ Բայց ամենից կարևորը՝  հայր դառնալ... կրկին։
 
Զրուցեց Ա. ՃԱՂԱՐՅԱՆԸ