Եվ այսպես՝ մենք պետք է հասկանանք, թե ովքեր են ժամանակակից թուրքերը, ովքեր՝ ժամանակակից հայերը, և ո՞րն է նրանց միջև խնդիրը։ Այդ ժամանակ պարզ կդառնա այս խնդրի կարգավորման էությունը։ Սկսենք թուրքերից։

 

Հայերի, ինչպես նաև շատ այլ ժողովուրդների համար ժամանակակից թուրքերն ընկալվում են որպես Միջին Ասիայից ժամանած կիսառասպելական միջնադարյան քոչվոր նվաճողների (կոչվում են սելջուկներ) անմիջական ժառանգորդներ։ Ասում են, որ ժամանակակից Թուրքիայի թուրքերը սերում են Հայաստանի և ողջ Բյուզանդական կայսրության այս նվաճողներից։ Այնուամենայնիվ, դուք բացում եք ցանկացած գիրք մեր երկրում և արտերկրում, դա հենց այն է, ինչ այնտեղ գրված է: Ըստ այդմ՝ չի կարելի մարդկանց մեղադրել անտեղյակության մեջ։ Իսկ ի՞նչ տարբերություն հասարակ հայի համար, թե ով է այդքան անարդար վարվել մեր նախնիների հետ իր պատմական հայրենիքում։ Թշնամի է և վերջ: Պետք է հաշտվել սրա հետ։

 

Իսկ տարբերությունը շատ մեծ է՝ դուք պետք է իմանաք ճշմարտությունը, թե այսօր ում հետ ունեք չլուծված ճակատագրական խնդիր։ Իսկ ո՞րն է այս խնդիրը, որ հետապնդում է հայերի և թուրքերի ներկա սերունդներին: Նույնիսկ շատ թուրք պատմաբաններ ու հետազոտողներ այսօր փորձում են բացել թուրք ազգի մոռացությունից դուրս գալու «առեղծվածային հնարքը»։

 

Սա, իհարկե, չի նշանակում, որ բարձրացված հարցերի բնութագրումն ինքնին բավարար է Թուրքիայի նկատմամբ Հայաստանի քաղաքականության արդյունավետ մոտեցում մշակելու համար։ Բայց շատ փաստերի ու երևույթների մոտիկ ծանոթությունը կարող է օգնել հաղթահարելու հայ քաղաքական մտքի մեջ սառած կեղծ կարծրատիպերն ու միամիտ գաղափարները։

 

Իսկ թուրքերի ծագման խնդիրը շատ դժվար է հասկանալ։ Մենք գործ ունենք էթնոքաղաքական կերպարանափոխության հազվագյուտ երեւույթի հետ, երբ քաղաքական եւ ժողովրդագրական քաոսից ծնվում են նոր ազգ և նոր պետություն՝ մերժելով սեփական պատմությունը եւ իրեն կապելով անցյալի ինչ-որ առասպելական հորինվածքի հետ։ Այսինքն՝ թուրքը օսմանցիներին ու օսմանյան պատմությունը մերժող առարկա է։ Սրան նույնիսկ դժվար է հավատալ: Ուստի այս ազգի հիմնադիրներին անհրաժեշտ էր պատմության լայնածավալ կեղծում, որպեսզի ինչ-որ կերպ կապեն թուրք ազգի առաջացման պատմության սկիզբն ու ավարտը։

 

Արդյո՞ք այս ամենը կարևոր է հայերի համար։ Կարծում եմ, որ դա ոչ միայն կարևոր է, այլև կենսական: Ի վերջո, այս նոր ազգի ձևավորումը սերտորեն միահյուսված էր Օսմանյան կայսրության հայերի ճակատագրի հետ։ Կարելի է անգամ պնդել, որ այն, ինչ տեղի ունեցավ՝ տեղի է ունեցել հայ ժողովրդի հաշվին։ Իսկ հայ-թուրքական հարաբերությունների ներկա վիճակը դարավոր գործընթացների անմիջական շարունակությունն է։ Այսինքն՝ հայերը մնացին «պորտալարով կապված» իրենց նախկին ազգականների՝ իսլամացած օսմանցիների հետ, որոնք թուրքացան։

 

Նման ողբերգական հետևանքներով մի կերպարանափոխություն։ Փլուզված Օսմանյան կայսրությունից ծնվեց մի էթնիկ խումբ, որն իրեն անվանեց թուրքեր, բնաջնջեց ողջ քրիստոնյա բնակչությանը և  յուրացրեց նախկին կայսրության մի հատվածը՝ Թուրքիան։

 

Տեղի ունեցածը հնարավոր դարձավ փլուզված Օսմանյան կայսրության առանձնահատկությունների պատճառով։ Այս կայսրությունը իր կազմավորման պահից՝ 15-րդ դարում, եղել է Բյուզանդական կայսրության իսլամացված մոդելը։ Թյուրքական քոչվորների կողմից այս կայսրության նվաճումը տեղի չի ունեցել. տեղի է ունեցել ուղղափառ իշխող վերնախավի բռնի իսլամացում՝ կաթոլիկ Հռոմի հետ կատաղի առճակատման արդյունքում։ Շատ երկար ժամանակ Օսմանյան կայսրության սուլթաններն իրենց անվանել են հռոմեական կայսրեր և  հունարենով երգեր գրել։

 

Հետաքրքիր էր Օսմանյան կայսրության ժողովուրդների ճակատագիրը, որոնք, մեծ մասամբ, մնացին քրիստոնյա։ Նրանք մահմեդական համայնքի հետ միասին ստեղծել են կրոնական համայնքներ՝ «միլեթներ» և անմիջականորեն ենթարկվել սուլթանին։ Սակայն նրանք չունեին նույն իրավունքները, ինչ մահմեդական համայնքը։ Այսպիսի ճնշված վիճակում հայերը, հույները և ասորիներն ապրեցին մինչեւ 1839 թվականը, երբ կայսրությունում սկսվեցին «թանզիմաթ» կոչվող բարեփոխումները: Ներդրվեց բոլոր սուբյեկտների իրավահավասարությունը, խոստացվեց սահմանադրություն։

 

Թվում էր, թե մահմեդականների և քրիստոնյաների հարաբերությունները պետք է արմատապես փոխվեն՝ հայտնվեց ազատությունը։ Սակայն, ինչպես ցույց տվեց ժամանակը, իրականում այս բարեփոխումը հանգեցրեց մուսուլմանների և քրիստոնյաների միջև  անտագոնիզմի առաջացմանը: Իսկ դրա պատճառը սոցիալական անհավասարության խորացումն էր. հայերն ու հույները վերցրին ֆինանսական, տնտեսական և մշակութային առավելությունները, ինչն առաջացրեց մահմեդական բնակչության և իշխող վերնախավի դժգոհությունը։

 

Այն ժամանակ դժվար էր գտնել մեկ միավորող գաղափար։ Բայց բոլոր ժողովուրդներին ինչ-որ պահի միավորել է երկրում սահմանադրական կարգ հաստատելու գաղափարը։ Այս հարցում համագործակցում էին կայսրության բոլոր ժողովուրդների ձեւավորվող քաղաքական կուսակցությունները։ Սակայն մահմեդական կուսակցությունների շրջանում ավելի ու ավելի մեծ համակրանք էին ստանում ազգայնական գաղափարները, առաջին հերթին՝ թյուրքիզմն ու պանթուրքիզմը։

 

Տարօրինակ կերպով այս գաղափարները կայսրությունում ինտենսիվորեն տարածվում էին արտաքին իշխանությունների ներկայացուցիչների կողմից՝ Օսմանյան կայսրության հակառակորդ երկրների՝ Ռուսաստանի, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի կողմից: Սա հասկանալի է. այն ժամանակ թեժ էր Օսմանյան կայսրության փլուզման գաղափարը։ Իսկ նման ծրագրերի իրականացման լավագույն միջոցը երկրի ներսում ազգայնականության խրախուսումն է։

 

Պետք է ասել, որ օսմանյան կուսակցություններին թյուրքական ինքնություն սերմանելը հեշտ գործ չէր։ Օսմանցիները վիրավորվում էին, երբ եվրոպացիները փորձում էին նրանց ներկայացնել որպես թուրքեր. թուրքերը միշտ նողկալի արարած էին Օսմանյան կայսրությունում։ Պատմական առումով նույնիսկ օսմանցիները գազանաբար ոչնչացրեցին կայսրության տարածք թափանցող թյուրքական ցեղերին։ Սակայն կայսրության փլուզման վտանգը ստիպեց օսմանյան կողմերին գործի դնել թյուրքիզմը, որպեսզի ինչ-որ կերպ համախմբեն կայսրության իսլամական տարրը մեկ քաղաքական միավորի մեջ։ Կայսրության մյուս բոլոր ժողովուրդներն ունեին իրենց ազգային ինքնությունը, բացի մահմեդականներից: Իսկ այդ մահմեդականները եղել են իսլամացված նախկին հայեր, հույներ, սլավոններ և կայսրության այլ բնակիչներ։

 

Յուրաքանչյուր կայսրություն ունենում է իր վերջը և ավարտվում է: Եվ եթե կայսրությունը դիտարկենք որպես բարդ սոցիալ-քաղաքական համակարգ, ապա կարող ենք պնդել, որ գոյություն ունեցող քաղաքական միավորի փլուզման պայմաններում նրա ժողովուրդների ինքնապահպանման և քաղաքական զարգացման միակ ունիվերսալ մեթոդը ինքնորոշման միջոցով նոր ինքնիշխան քաղաքական միավորի ձևավորումն է։

 

Օսմանյան կայսրության փլուզման շրջանում՝ սկսած 1914 թվականից, այս «գաղտնիքը» վիճակված էր հասկանալու կայսրության միայն մեկ ժողովրդի՝ մահմեդական օսմանցիներին։ Նրանք կարողացան ոչ միայն դուրս գալ տոտալ ճգնաժամից, այլև ստեղծել ազգ ու պետություն։ Կայսրության մնացած ժողովուրդները, առաջին հերթին քրիստոնյաները, ոչնչացվեցին կամ վտարվեցին նոր երկրի՝ Թուրքիայի տարածքից։ Այս տրամաբանության մեջ պետք է գնահատել նաեւ 1915-23 թվականների Հայոց ցեղասպանությունը։

 

Մանվել ՍԱՐԳՍՅԱՆ