Լրագրողներ և հետազոտողներ Սիմոն Մաղաքյանը, Արտյոմ Տոնոյանը, Սիրանուշ Սարգսյանն ու Լորի Բերբերյանը New Lines Magazine-ում հետաքննություն են ներկայացրել, որը բացահայտում է, որ Ադրբեջանի իշխանություններն Արցախում համակենտորացման ճամբար են ստեղծել, ըստ ամենայնի, ԼՂ-ի հայերին բանտարկելու համար։ 

 

Հրապարակման մեջ, մասնավորապես, նշվում է, որ անցյալ տարվա գարնան վերջին Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում հայ բնակիչները լսել են շինարարական աշխատանքների աղմուկ ու բարձր ձայներ: Գիշերը Խրամորթ գյուղից նրանք տեսել են վառ լուսավորություն, լսել աղմուկի ձայներ, որոնք եկել են մոտակա Աղդամի շրջանից՝ Ադրբեջանի հետ դե ֆակտո սահմանից այն կողմ:

 

- Մենք չենք կարող վստահ լինել, թե ինչ էին նրանք կառուցում,- ասում է գինեգործ Արեն Խաչատրյանը, ում խաղողի այգիները գտնվում էին ադրբեջանական մարտական դիրքերից ընդամենը 500 յարդ հեռավորության վրա։ 

 

Նա ասել է, որ ձայները չեն դադարել երկար ժամանակ։ Ամռան ամիսներին էլ ադրբեջանցի զինվորները սկսել են պարբերաբար կրակ բացել Խաչատրյանի և նրա հոր՝ Արկադիի այգիներում խաղող հավաքող կոմբայնների վրա։ Շուտով սկսել են լուրեր տարածվել, որ ադրբեջանցի զինվորները թույլ չեն տվել մի տղամարդու հեռանալ Լեռնային Ղարաբաղից և բուժօգնության դիմել Հայաստանում՝ նրան խոստանալով ավելի մռայլ ապագա, քան մահը՝ առանց բուժման։ Փոխարենը նրան ուղարկելու էին տղամարդկանց համար ԼՂ-ում կառուցվող մեծ բանտային համալիր։ 2023 թվականի սեպտեմբերին, 9-ամսյա շրջափակումից հետո, Լեռնային Ղարաբաղը գրավվեց Ադրբեջանի կողմից արագ ռազմական գործողության արդյունքում։ Հարձակումից հետո շրջանի 100,000 բնակիչների ճնշող մեծամասնությունը փախել է Հայաստան: Նշվում է, որ անցյալ տարվա օգոստոսին Կանադայում Հայաստանի նախկին դեսպան, արևմտամետ կուսակցության առաջնորդ Արա Պապյանը «Նոյյան Տապան» լրատվամիջոցի կողմից կազմակերպված թոք-շոուի ժամանակ ասել է, որ Ադրբեջանը կառուցում է «30,000 տղամարդկանց համար նախատեսված համակենտրոնացման ճամբար»:

 

Անանունության պայմանով Հայաստանի կառավարության բարձրաստիճան պաշտոնյան New Lines-ին ասել է, որ Երևանը սեպտեմբերյան հարձակումից առաջ ունեցել է նման շինության կառուցման գաղտնի տվյալներ՝ ասելով, որ կառավարությունը կարծում է, որ այն նախատեսված է ավելի քան 10,000 մարդու համար։ Ազատազրկման վտանգն արդեն մեծ էր. 2023 թվականի ամռանը չորս տղամարդ՝ քաղաքացիական անձ, ձերբակալվել է Ադրբեջանի կողմից, ինչը տեղի իրավապաշտպան կազմակերպությունները դատապարտել են՝ որպես կամայական ձերբակալություն և առևանգում: Ադրբեջանի ԱԳ նախարարությունը չի պատասխանել New Lines-ի հարցմանը՝ պարզաբանելու արբանյակային պատկերներով բացահայտված շինության բնույթը: Արցախի նախկին պետնախարար Արտակ Բեգլարյանն ասել է, որ առաջին անգամ Աղդամում հայ տղամարդկանց համար բանտի կառուցման մասին շշուկներ է լսել ավելի քան մեկ տարի առաջ։

 

- Հետագայում ես որոշ հաստատում ստացա հետախուզական ծառայություններից, որ Ադրբեջանի իշխանությունները նման գաղափար և նախագիծ ունեին, բայց չկարողացա ինքնուրույն ճշտել տեղեկության իսկությունը,- ասել է նա:

 

Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները տեղեկությունը չեն հրապարակել։

 

- Առաջինը՝ մենք չկարողացանք համոզվել ամբողջության դրա իսկության մեջ, երկրորդ՝ չցանկացանք նպաստել մեր ժողովրդի դեմ ադրբեջանական հոգեբանական տեռորին։ Այնուամենայնիվ, դա չխանգարեց լուրերի տարածմանը,- պարզաբանել է Բեգլարյանը:

 

Օգտագործելով Planet Labs-ի արբանյակային պատկերները՝ հեղինակները հայտնաբերել են մի հետաքրքիր վայր, որը «համակենտրոնացման ճամբարի» մասին վախերի հավանական հիմքն է: Հնագիտական համալիրից անմիջապես հարավ՝ Շահբուլաք գյուղի մոտ, կա վերջերս կառուցված մի մեծ, բայց անավարտ կառույց: Առանձնահատկությունների համընկնումն օգնել է համեմատել այդ տարրերը բանտային հայտնի կառույցների հետ: Դեդուկտիվ հիմնավորումը թույլ է տվել եզրակացնել, որ տվյալ հաստատությունը կարող է լինել կասկածելի բանտը: Աղդամի տեղանքում շինարարության առաջընթացը, ինչպես երևում է 2023 թվականի մայիսին արված արբանյակային լուսանկարում, ցույց է տալիս ճաղավանդակային կառույցներ, որոնք նման են բանտի շենքերում կամ զինվորական ննջասենյակներում օգտագործվողներին: Չնայած բանտի ֆունկցիոնալ տարրերի բացակայությանը՝ տեղանքի լանդշաֆտում անավարտ նախագծի կենտրոնացված դասավորությունը և ապագա հանգստի բակերի մասին հուշող զգալի բացերը հուշում են, որ հաստատությունը բանտի մասին խոսակցությունների հիմքն է: Եվրոպական տիեզերական գործակալության Copernicus Sentinel-2A արբանյակից ստացված պատկերների ժամանակային շարքը ցույց է տվել, որ մոտավորապես 500,000 քառակուսի ոտնաչափ տարածքի շինարարությունը, հավանաբար, սկսվել է 2022 թվականի հուլիսին:

 

Հայտնաբերված տեղանքը պարունակում է առանձնահատկություններ, որոնք կարող են կապված լինել զանգվածային բանտարկության հաստատության հետ․ մեկ մուտքի կետ, բացօթյա տարածք բանտարկյալների համար և միատեսակ ցանցերով շինություններ: Այն, որ Աղդամի օբյեկտը նվազագույնը պետական շենք է, հաստատվում է կառավարության մեկ այլ կառույցի՝ ժամանակավոր վրանային ճամբարի մոտ լինելով։ Սեպտեմբերին ավելի քան 200 վրաններ կարող էին տեղադրվել փակ տարածքում, հավանաբար, որպես կացարաններ ադրբեջանցի զինվորականների համար կամ հայերի համար նախատեսված կալանավայր։

 

Արբանյակային պատկերները ցույց են տալիս, որ համալիրի շինարարությունը, որը, կարծես, սկսվել է 2022 թվականի հուլիսին, դադարեցվել է 2023 թվականի օգոստոսի վերջին կամ սեպտեմբերի սկզբին: Հենց այս ժամանակաշրջանից քիչ առաջ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը Euronews հեռուստաընկերությանը տված հարցազրույցում նկարագրել էր, որ ձգտում է վերջ դնել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը: ԱՄՆ Պետքարտուղարության 2023 թվականի մայիսի հայտարարությունը, որով նա ողջունում է Ադրբեջանի «համաներման դիտարկումը», վկայում է Վաշինգտոնի կողմից բանտի ծրագրի վերաբերյալ կոնկրետ իմացության մասին: Պետքարտուղարության խոսնակը New Lines-ին էլեկտրոնային փոստով ուղարկված մեկնաբանությունում հրաժարվել է մեկնաբանել հնարավոր բանտային համալիրի մասին տեղեկությունը, փոխարենը կրկնելով, որ Ադրբեջանը պետք է «պայմաններ ստեղծի Լեռնային Ղարաբաղի հայերի կամավոր, անվտանգ, արժանապատիվ վերադարձի համար»: Եթե կասկածելի վայրն իսկապես բանտային համալիր է, ապա դրա գտնվելու վայրը հուշում է հատուկ հոգեբանական նկատառումներ՝ հաշվի առնելով մերձավորությունը կարևոր մշակութային հուշարձաններին:

 

Տեղանքը գտնվում է Տիգրանակերտի մեծ հնագիտական համալիրի եզրին, որտեղ գտնվում են 2000-ամյա հելլենիստական հայկական միջնաբերդը, 7-րդ դարի հայկական եկեղեցին և 18-րդ դարի ադրբեջանական վայրերը, ներառյալ՝ Շահբուլաք ամրոցը և մզկիթը: Լեռնային Ղարաբաղի նախկին զինվորականներից մեկը անանուն մնալու պայմանով լրատվամիջոցին ասել է, որ ձայները, որոնք լսել են Խրամորթի հայ բնակիչները, կարող է լինել քարհանքի անդադար քարահատման աշխատանքների աղմուկը։ Կառույցի մասին ադրբեջանական լրատվամիջոցներում և նախագահի կայքում որևէ հիշատակման բացակայությունն ուշագրավ է, որոնք լայնորեն ընդգծում են Աղդամի շրջանում յուրաքանչյուր նոր շինարարական նախագիծ:

 

Էմմա ՉՈԲԱՆՅԱՆ 

Ֆակտոր տեղեկատվական կենտրոն