Որոնումից՝ ճահճացում

ՉԵ՞ՆՔ ՈՒՆԵՆԱ ՄԻԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆ՝ ԿՇԱՐՈՒՆԱԿԵՆՔ ԱՊՐԵԼ ԱՅՍ ՄԵՐՁԻՄԱՀ ՕՐԵՐԸ

Ժողովուրդների հավիտենականությունը պայմանավորվում է նրանց ստեղծագործության հավիտենականությամբ։       Գարեգին ՆԺԴԵՀ
 
Մշակույթը մեր ազգի անձնագիրն է, այսպես եղել է միշտ՝ անհիշելի ժամանակներից։ Ազգի սերուցքը մշտապես արարել է և հնարավորություններ ստեղծել ուրիշների համար, որ նրանք էլ  գան ու արարեն։ Այսպես, 1921 թվականի մայիսին Թբիլիսիում հիմնադրվեց Ստեփան Շահումյանի անվան «Որոնումների» թատրոնը՝ բացումն ազդարարելով ժամանակակից նիդերլանդցի դրամատուրգ Հերման Հեյերմանսի «Հույսի» կործանումը» պիեսի ներկայացմամբ։ Թատրոնին կից գործում էր ստուդիա, որի գոյությունը կարևոր է բոլոր թատրոնների համար՝ որպես գաղափարների հարահոս վերարտադրության դարբնոց։
 
Թբիլիսիի Ս. Շահումյանի անվան թատրոն-ստուդիան ղեկավարում էին Լևոն Քալանթարը և Ստեփան Քափանակյանը։ Սաների թվում էին ապագա ճանաչված արվեստագետներ Սուրեն Քոչարյանը, Արմեն Գուլակյանը, Սարգիս Աբովյանը, Արշավիր Կորկոտյանը, Աստղիկ Աղասյանը և ուրիշներ։ Ստուդիայում սովորող և աշխատող երիտասարդները, արդեն այդ ժամանակներում նոր ուղիներ էին փնտրում արվեստում և ցանկանում էին ստեղծել նոր ժողովրդական թատրոն։ Կարճ ժամանակ անց՝ 1923 թվականին, պետական հատուկ դեկրետով Երևանում կազմավորվեց Առաջին Պետթատրոնը, որը ավելի ուշ՝ 1937 թվականին, անվանակոչվեց հայ անվանի դրամատուրգ Գաբրիել Սունդուկյանի անվամբ, իսկ 1960-ին ստացավ ակադեմիականի կոչում, կամ կարգավիճակ։ 
 
Նոր կազմավորվող պետթատրոնի հիմնադիր ստեղծագործական կազմի մեծ մասը հենց Թբիլիսիի ստուդիայի՝ արվեստում նոր ուղիներ փնտրող երիտասարդներն էին, որոնք փաստորեն փնտրում էին ու գտան։ Թատրոնի առաջին գեղարվեստական ղեկավար դարձավ Լևոն Քալանթարը։ 
Առաջին Պետթատրոնի կայացման գաղափարի շուրջ համախմբվեցին տարբեր թատերախմբերի ճանաչված և ոչ այնքան ճանաչված արտիստներ, որոնց միավորում էր արվեստի հանդեպ ունեցած գորովանքը, բազմափորձությունը և ավելիին հասնելու ձգտումը։ Այս կամ այն իրադարձության մասին խոսելիս, հաճախ մենք նշում ենք միայն արդեն հռչակված անուններ՝ երևի ընթերցողին ավելի հասու նյութ մատուցելու ակնկալիքով, սակայն չի կարելի մոռանալ, ստեղծագործական կազմում եղած այն անունները, որոնց մասին այսօր քիչ է խոսվում, որոնք այնքան էլ հռչակված չեն 21-րդ դարում։ Բայց չէ՞ որ նրանք իրենց ժամանակում բավական բազմափորձ էին, եռանդուն ու նվիրական, ուստի երբեք ու ոչ մի պարագայում չի կարելի նրանց մոռացության մատնել։ Այս անուններից է Օնիկ Ստեփանյանը, որը 1882 թվականից հանդես էր եկել հայկական թատերախմբերում, հյուրախաղերի մեկնել Սիրանույշի և Աբելյանի հետ՝ դերասանական կրթությունը համատեղելով արտիստական գործունեության հետ։ Հայկական թատերախմբի հետ հանդես էր եկել Իրանում, Թուրքիայում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Եգիպտոսում և այլուր։ Հայաստանում, խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո աշխատել էր Ամո Խարազյանի թատերախմբում։ Կասկածից դուրս է, որ նման բուռն կենսագրություն ունեցող արտիստը մեծ ներդրում է ունեցել նաև Առաջին Պետթատրոնի կայացման գործում։
 
Դժվարին օրեր էին, երբ հայկականությունը, ազգայինը պահելու խնդիրն առաջնային էր (իսկ ե՞րբ է դա երկրորդական), ու մարդիկ կարողացան նվիրական աշխատանքով, միասնությամբ, հաճախ զրկանքների ու զոհողությունների գնով զարգացնել հայ թատերարվեստն այնպես, որ 20-րդ դարի երկրորդ կեսը դարձավ հայ թատրոնի զենիթը․ թատրոնը (թատերարվեստն առհասարակ) հասավ այնպիսի մակարդակի, որը հիմա, այսօրվա ճշմարիտ արվեստագետի համար երանելի է ու ինչո՞ւ ոչ՝ նախանձելի։ Թատերախոսականներ էին գրվում բացառապես բոլոր ներկայացումների վերաբերյալ, մասնագիտական լսարանը հայտնում էր իր՝ իրապես հեղինակավոր կարծիքը և յուրաքանչյուր առաջնախաղ դառնում էր երևույթ հանրության համար։ Բոլորը շտապում էին թատրոն(ներ), տեսնելու սիրելի արտիստներին նոր գույնով։ Ժամանակին Չարենցը գրել է. «Արուսին (Արուս Ոսկանյան) տեսնելիս կյանքս երկարում է»։ Նոր կազմավորվող և արագընթաց զարգացող արվեստի այս ճյուղը ոգևորություն էր առաջացնում և՛ մտավորականության, և՛ աշխատավոր ժողովրդի մեջ։ Պատահաբար չնշեցի Օնիկ Ստեփանյանի անունը և կարող եմ նշել շատ անծանոթ անուններ, որոնք պետք է հիշվեն ու մեծարվեն։ 
 
Որպես  հերթական հավաստում՝ նշեցի, որ ճշմարիտ արվեստագետը արվեստն է առաջ մղում, ոչ թե ինքն իրեն։ Իհարկե, մենք էլ պետք է հատուցենք՝ մոռացումից ապահովագրելով նրանց։ Որովհետև ժամանակին, ինչպես անում են հիմա շատերը, նրանք չեն տրվել սեփական անձի փառաբանման գայթակղությանը և, եթե շատերն էլ հռչակվել են ու հայտնի դարձել, ապա միայն՝ արվեստը պահանջված, սիրված ու հանրությանն ընկալելի և ոգևորող դարձնելուց հետո։ Հատկապես նրա շնորհիվ, որ կարողացել են հանրությանը տանել իրենց հետևից, տանել դեպի ներդաշնակություն։ Սա մի տիտանական աշխատանք է, ինչ խոսք, շատ շատերի դեպքում, ավաղ՝ անշնորհակալ։ Սա, անշուշտ մի այլ հոդվածի նյութ է, ուստի կթողնեմ մեկ ուրիշ առիթով ասելու…։ Ժամանակները փոխվեցին, ոգևորությունը պակասեց ու կանգնեց անհետացման վտանգի առաջ, և ինձ խորապես  անհանգստացնում է ճահճացումը, արվեստի գործիչների գերակշռող մասի ոչ հոգատար վերաբերմունքը արվեստի հանդեպ։ Այո՝ գերակշռող մասի, որովհետև նժարի արժեքը ծանրությունն է որոշում։
 
Ո՞ւր են արվեստին ինքնամոռաց տրվող, միասնությունը՝ կոլեկտիվ աշխատանքը գնահատող, միաբան մեր արվեստագետները, ինչո՞ւ են մեր օրերում այսքան սակավաթիվ... Ի՞նչ է այսօր կատարվում թատրոններում։ Ո՛չ մի հետաքրքիր բան, և սա, բարեկամներս ասում եմ  խոր ցավով։ Վա՛յ էն արվեստագետին՝ դերարարին, բեմադրիչին, դրամատուրգին, նկարչին, կոմպոզիտորին... մնացյալ մնացյալին, եթե ժամանակն իրեն ենթարկելու փոխարեն ենթարկվեց ժամանակին։ Այսօր (և այսօրն այս տևում է տասնամյակներ) արվեստագետն է ենթարկվում ժամանակին ու ապրում մերձիմահ օրեր։ Այնուհանդերձ թատրոնների կոլեկտիվները (նրանց առանձին խմբերը գոնե) գոհ են իրենց արածից։ «Ի՞նչ գրող կամ արվեստագետ, որ գոհ լինի իրենից... ով որ գոհ է, կան այդպիսիները, թող հողը թեթև լինի նրա վրա»,- ասում էր Վահան Թոթովենցը։
Մեծանուն հայ մտավորականներից շատերն են արտահայտել այս միտքը, և բերեցի Թոթովենցի օրինակը միայն նրա համար, որովհետև ով ով՝ Թոթովենցը, որպես թատերագիր և թատերագետ միշտ է իրավունք ունեցել իր խոսքն ասելու  թատերաշխարհում և ունի լսելի լինելու իրավունք նաև այսօր, իր երկրային կյանքից շուրջ ութ տասնամյակ անց, քանի որ հարցի արդիականությունը, ավաղ, մնում է՝ ավելի շքեղացնելով իր պերճանքը։
 
Թոթովենցի այս միտքը նրա մասին չէ, թե ստեղծագործողը պիտի ինքնախարազանվի ամեն օր, այնպիսի ռեժիմով, ինչպիսին, օրինակ, սննդակարգն է։ Ամենևին ոչ, այս միտքն այն մասին է, որ արվեստագետը պիտի մշտական տեմպի մեջ լինի՝ ձգտի լավացման, գնա կատարելագործման ուղիով։ Ի վերջո՝ լինի իր ժամանակի կրողը,  քաղաքացին... Տրամաբանական ու ճշմարիտ ընթացք հարահոսությունից ճահճի վերածվեց հատկապես 20-րդ դարավերջին ու մնաց այդպես տհաճ ու գարշահոտ։
 
Ամեն թատրոն իր խաղացանկն է փնտրում… Կան թատրոններ, որ կոմերցիայից այնկողմ ոչինչ չեն տեսնում, որոշները օտար անունների սիրահար են, կան թատրոններ, որ շեքսպիրամոլությամբ են տառապում՝ հաջողության գրավականը տեսնելով Շեքսպիրի մեջ։ Սա հատուկ է վաղուց կայացած թատրոններին և նրանց, որոնք կայանալու, ասել է թե համարում ձեռք բերելու այլընտրանք չգիտեն։ Պարադոքս է, գիտեմ, պարադոքս, որի հետևանքով և՛ կայացած թատրոնները և՛ չկայացածները գնում են միևնույն ճանապարհով՝ դոփելով նույն տեղում՝ ճահճի մեջ։ Շեքսպիրամոլությամբ տառապողները, ցավոք, չեն հասկանում, որ Շեքսպիրն այլևս չունի այն  ընկալումը, որն ուներ առաջ, և, մինչ կշտապեք կշտամբել տողերիս հեղինակին, ասեմ, որ խնդիրը ո՛չ Շեքսպիրն է, ո՛չ էլ հանդիսատեսը։ Խնդիրը Շեքսպիրի մերօրյա մեկնաբանումն է։ 
 
Վայ ինձ, որ լինելով բեմադրիչ և դրամատուրգ, ստանձնել եմ թատերագետի պարտքը ու փորձում եմ մարել։ Խոսում եմ թատերագետի դիրքերից և քննադատում բեմադրիչին, դրամատուգին ե՛ս, որ տողերիս տակ ստորագրելու եմ որպես դրամատուրգ և բեմադրիչ։ Եվ ես գրում եմ խիստ, գրում եմ հնարավորինս ուղղակի, ու անուններ չեմ շեշտում միայն էթիկայի կանոններից ելնելով, բայց մասնագիտական լսարանում պետք է որ տողերիս տակ մնացող անունները մգեցված տառերով երևան։ Փափազյանը, որ ո՜ւր ասես եղել էր կյանքում, կյանքի վերջին տարիներին միտք է արտահայտել, թե ուզում է գնալ ու աշխարհը շրջել, քանի որ, որքան էլ եղել է աշխարհի յոթ ծագերում, անբավական է մնացել՝ չտեսնելով գրեթե ոչինչ։ Ինչո՞ւ էր 20-րդ դարի մեծագույն հայ ողբերգակը այս կարծիքին… Իմ մեկնաբանությունը այս հարցում կարող է սենտիմենտալ թվալ, բայց... 
 
Ըստ իս՝ Փափազյանը չէր աշխարհում շրջում, այլ՝ Օթելլոն, Համլետը ու նրա կերտած մյուս կերպարները, որ ունեին և՛ ճանաչում և՛ պահանջարկ։ Նա ապրում էր հանուն այդ կերպարների, ապրում էր այդ կերպարների կյանքով։ Սա էր Փափազյանի և Փափազյանով նաև հայ թատրոնի հաջողության գրավականը։ Ո՞ւր են դերով ապրող մեր դերարարները։ Հիմա, սիրելի ընթերցող, հույս ունեմ կլարեք հիշողությունը ու կփորձեք հիշել մի քանի անուն՝ որպես հակափաստարկ։ Կգտնեք նրանց, որ ողջ կյանքը նվիրել են, օրինակ՝ Շեքսպիրին, տասնամյակներ շարունակ  խաղացել Համլետ... Ինչպիսի՜ նվիրում... Այստեղ տեղին եմ համարում կրկին հիշել մեծ ողբերգակին՝ Փափազյանին, որն ասում է, թե ո՛չ մի դերասան, չի կարող Համլետ խաղալ այնպես՝ ինչպես պետք է (ընդ որում իրեն էլ հաշված), որովհետև Համլետը պետք է ունենա 25 տարեկանի արտաքին, առույգություն և 70 տարեկանի կենսափորձ։ Երբ կա մեկը՝ չկա մյուսը։ Եվ ի՞նչ կասեր ողբերգակը, եթե իմանար, որ դերասան կա, ով տասնամյակներ շարունակ Համլետ է խաղում։ Չգիտեմ, գուցե կվրդովվեր, գուցե կմիջամտեր հարցին, գուցե ոչինչ չաներ, իսկ գուցե մի ամբողջ գիրք գրեր, որը նրան  հրաշալիորեն հաջողվում էր։ Ես կասեմ հետևյալը, տասնամյակներ առաջ արքայազն խաղացած արտիստը վաղուց արդեն պետք է արքա դառնար։ Եվ կրկին՝ խմբային շահեր, մոնոպոլիա… 
 
Թատրոններում ձևավորված կլանները այնքան են ուժեղացել, որ կարողանում են իշխել, այո՛, իշխե՛լ բնագավառի այն կառույցների վրա, որոնք թվում է թե կան՝ ոլորտը կարգավորելու համար։ Անվանի արվեստաբաններից մեկը, ում անունը նշելը հարմար չեմ գտնում, մասնավոր զրույցներից մեկում խոսում էր այս և շատ այլ մտահոգիչ հարցերի մասին։ Լսում էի, լսում, լսում ու սահմռկում, լսում ու զարմանում, լսում ու... էլ զարմանալու բան չկար՝ միայն զայրույթ, և ըստ ամենայնի այս նյութն էլ այդ զայրույթի դրսևորումներից մեկն է։ Բանը հասավ նրան, որ  այդ նշանավոր արվեստաբանին էլ ակամա հանդիմանեցի՝ ասելով, թե իմ ականջին փսփսալու փոխարեն պետք է հարցը բարձրացնել, որովհետև իրեն պարտավո՛ր են լսել ու կլսեն։ Ու թեև մեր հարաբերություններն այդ օրվանից փոխվեցին, չեմ զղջում։ Եվ եթե հանուն արդարության պետք է հարաբերություններ փոխվեն, թող փոխվեն։ Եվ եթե շիտակ խոսքը պիտի ասվի միայն մասնավոր զրույցներում և շշուկով, որպեսզի ոչ ոք չլսի ու ասողն էլ վատամարդ դուրս չգա, ուրեմն թող շարունակեն վախենալ հայտնել սեփական օբյեկտիվ և շիտակ մոտեցումը։ 
 
Եվ այսպես. ո՞րն է թատրոնի կենսունակության գրավականը։ Միասնությունը, միայն ու միայն միասնությունը՝ բեմադրիչ, դրամատուրգ, քննադատ (արվեստաբան, թատերագետ)։ Բայց մենք ապրում ենք օրեր, երբ դրամատուրգն ասում է՝ չկա բեմադրիչ, բեմադրիչն ասում է չկա դրամատուրգ, իսկ թատերագետները... նրանք ոչինչ չեն ասում։ Կունենանք միասնություն, կունենանք ազգային թատրոն, չենք ունենա՝ ուրեմն կշարունակենք ապրել այս մերձիմահ օրերը։
 
Սրանք հարցեր են, որոնք պետք է անհանգստացնեն մեզ, հարցեր են, որոնց լուծումն ակնկալվում է մեզանից։ Այդ մենք պիտի պատասխանենք՝ ինչպես որոնումից հասանք լճացման...։
 
Հ.Գ․
Սեփական արվեստի հանդեպ իմիջիայլոց վերաբերմունքը հասցրել է մեզ մի օրվա, երբ տասնամյակներ շարունակ հայ թատրոնին ծառայող ճանաչված դերասանը չգիտի, թե որտեղի թատրոնն է անվանակոչված Վ. ՓԱՓԱԶՅԱՆԻ անվամբ և ճիշտ պատասխանի է հանգում միայն բացառման սկզբունքով չորս տարբերակները ծանրութեթև անելուց հետո։ Ու սա ցուցադրվում է հեռուստատեսությամբ։
 
Մխիթար ՄՈՍ-ՄՈւՇԵՂՅԱՆ 
Դրամատուրգ, բեմադրիչ
ԱՄՆ ՀԳՄ, ԿՀԳՄ և ԵՀՄ անդամ, 
Երևանի «Յանուս» արտիստական թատրոնի հիմնադիր